An Nuin

An Dara Litir Déag den tSeanaibítear – an Nuin nó an “N”

Ciallaíonn an nuin “ash tree” i mBéarla nó an fhuinseog sa nuaGhaeilge.  Ta clú agus cáil ar an nuin mar gheall ar láidreacht agus solúbthacht a adhmaid.  Tá an fhuinseog nó an nuin bainteach le torrthúlacht agus leigheas.  Chomh maith leis sin deirtear go bhfuil an crann galánta seo gaolta leis an uisce.  Má fheictear crann ard fuinseoige ina sheasamh  i lár gabháltais ar bith deirtear gur siombal é de thorrthúlacht na talún ansin.  

Deirtí sa bhéaloideas gurbh í an nuin an chéad chrann a bhuailtí le tintreach in Éirinn agus sa Bhreatain féin.  I gContae Aontroma dheintí maidí stiúrtha ba as adhmad na nuine mar chosnaíodh an t-adhmad na beithígh saor ó gach uile olc.

Arís tá paradacsa ann sa mhéid is go ndeirtí go gcosnaíodh an t-adhmad seo daoine soar ó chailleacha ach ar an láimh eile dhe deirtí go raibh a scuaba déanta as an adhmad ceanann céanna.  Deirtí chomh maith gur bhain an Mhaighdean Mhuire féin úsáid as an adhmad seo chun tine a lasadh i gcomhair an leanbh Íosa a ní.  D’úsáidí an t-adhmad chomh maith ar an Mhór Roinn chun na nathracha nimhe a choiméad amach ó na tithe.  

Rud suntasach eile ná go raibh baint nach beag ag an bhfuinseog leis na toibreacha beannaithe – í féin agus an sceach gheal an dá chrann ba mhó a d’fhaightí timpeall ar thobar ar bith.

Baintear úsáid as adhmad na fuinseoige chun camáin a dhéanamh leis na blianta cairbreacha – de dheasca a sholúbthachta agus a láidreachta.

De réir mar a deir an Coitireach bhí cúig mhórchrann ann in Éirinn tráth agus ba fhuinnseoga trí chinn den chúig viz., Bile Uisnigh, díreach i lár ríocht Uisnigh, Bile Tortan i gContae na Mí agus Craobh Dhaithí i gContae na hIarmhí. (op.cit., pp 125-126)

Mar a dúirt me roimhe thuas d’úsáidí an t-adhmad chun camáín a dhéanamh agus mhúnlú.  Chomh maith leis sin dheintí sleánna, claíocha nó fálta, baill troscáin agus báid as adhmad an chrainn ghalánta seo.

An Mhuin nó an tAonú Litir déag den tSean Aibítir

An t-aonú litir déag den seanaibítir – an Mhuin

Mar a deir an seanfhocal, “de réir a chéile is ea a thógtar caisleán.” Is amhlaidh an scéal leis an gcuntas atá á thabhairt agam ar litreacha na seanaibítire agus ar a gciall. Má tá leítheoirí ann dena postanna neamhchoiteanna seo amuigh ansin sa bhlagchruinne maithígí dul an mhoill le bhur dtoil!

An tseachtain seo is í an litir “m” atá idir chaibidil agam nó an mhuin mar a thugtaí air uair. Ciallaíonn an litir “m” seo an mhuin nó “vine” mar a thugtar air i mBéarla. Ach ní dóigh leis na scolairí gurb é sin an bplanda lena luaitear an litir “muin.” Is é is dóigh le Niall Mac Coitir gurb é an ramh-dhraighean nó an “buckthorn” an crann is mó atá bainteach leis an mhuin. An t-ainm as Laidin ata ar an gcrann seo ná Rhamnus catharticus. Dar leis an gCoitireach go gciallaíonn “muin” an téarma “thicket” as Béarla, agus aontaím leis. Molaim don léitheoir na leathanaigh seo leanas a léamh ina leabhar iontach galánta dar teideal Irish Trees: Myths, Legends and Folklore (The Collins Press, 2003): lch 90 – 91.

De réir an bhéaloideasa tá an crann seo, an ramh-dhraighean, bainteach leis an draighean (blackthorn) féinig, sé sin le rá gur crann a bhaineann leis an olc é an ramh-dhraighean. Sa Bhreatain sa seanaois bhí pisreog ann go raibh córóin spíne an tSlánaitheora déanta as adhmad an ramh-dhraighin. An paradacsa a bhí ann ná go raibh an crann ceanann céanna bainteach le cosaint in aghaidh an oilc chomh maith.

D’úsaidí caortha an ramh-dhraighin i leigheasanna áirithe, go speisialta mar phurgóid nuair a mheasctaí le mil iad.

An Luis

An Luis, nó an litir “l”, an deichiú Litir den Seanaibítir

Tugtar “quicken” ar an Luis de ghnáth i mBéarla ach ciallaíonn sé “rowan” chomh maith.  Mar sin is féidir dhá fhocal ar a laghad nó níos mó fiú a thabhairt air sa Bhéarla.  Sa bhéaloideas faighimid na h-aistriúchain seo ar an Luis: “Mountain Ash,” “Sorb Apple,” “Witchin,” “Wiggin Tree,”nó “Quicken.” Mar sin tá téarma eile, sé sin an caorthann, le fáil sa Ghaeilge mar ainm ar an gcrann clúiteach seo.  Faightear an crann seo go flúirseach ar fud na Breataine agus ar fud na hÉireann chomh maith le Mór Roinn na hEorpa.  O Bhealtaine go Meitheamh bíonn an luis faoi lánbhláth – bláthanna deasa bána a bhíonn air.  Tagraíonn an téarma Béarla “quicken”do chumhacht na beatha atá sa chrann seo agus tagraíonn an téarma eile sa Ghaeilge “an caorthann” do na caora breátha dearga a bhíonn ag fás air go luath san fhómhar.

Baineadh úsáid leathan as le linn na meánaoiseanna chun boghanna a dhéanamh, chun lámha nó cosa a chur in uirlisí agus chun babhlaí agus plátaí a chruthú.  Chomh maith leis sin dheintí subh as na caortha agus fiú fíona éagsúla in áiteacha éagsúla ar an Mór Roinn.

Dar leis na seandraoithe in Éirinn bhí cumhacht draíochta faoi leith bainteach leis an Luis chun daoine agus ainmhithe a choinneáil slán ó thine agus ó thintreach.  Tá an crann seo bainteach chomh maith leis an gcumhacht fhireann, sé sin le fearúlacht (I dtéarmaí eile, séard atá anseo ná cumhacht Yang).  Ghlaoigheadh na draoithe ar na déithe Lugha nó an Daghda chun cosaint a thabhairt dóibh in am an ghátair.  Chrochtaí píosa beag den Luis sna tithe chun dóitean a sheachaint agus timpeall mhuinéal chú chun luas a thabhairt dó le linn bheith ag fiach.  Bhaintí úsáid fhorleathan as i gcrónna na mba chun an bainne a chosaint agus chun na ba a choinneáil slán ó thubaist ar bith.  Ós rud é go raibh an Luis bainteach le tine agus le béithígh ní haon ionadh mar sin go raibh éileamh nach beag air le linn mhí an Mheithimh.  Sa seanaois in Éirinn thiomántaí an stoc idir dhá thine mhóra chun iad a choinneail ó gach mí-ádh agus ó gach baol.  Chaití an chéad toit ó gach tine a bheith ó adhmad an chaorthainn aon mhaidin Mheithimh ar bith.

Sinne a léigh an sean scéal clúiteach sin “Tóraíocht Dhiarmada agus Gráinne”is maith is cuimhin linn an tagairt do “Chaorthann Dubhrois”nó fiú “Caora Chaorthainn Dubhrois.” Bhí go leor súáilcí ag baint le Caorthann Dubhrois mar shampla ní bhuailfeadh tinn eile a d’ith na caortha ón gcrann speisialta sin.  Dá mbeithfeá céad bliana d’aois is dá n-íosfá de na caora ceananna céanna d’athrófá thar n-ais go triocha bliana d’aois.  Bhí an crann chomh cailiúil sin go raibh fathach mór a raibh aon mhórshúil amháin aige ina chloigeann mar chosantóir fíochmhar air – Tugadh an Searbhán Lochlannach ar mo dhuine.  Bhí ar Dhiarmuid bocht an fathach seo a dhúnmharú chun teach ar na caortha seo a theastaigh le géarghá ó Ghráinne bhocht.

Tá finscéal cáiliúil eile ann faoi Naomh Pádraig, Pátrún Naofa na hÉireann gur dhíbir nó gur ruaig sé ollphéist nó cailleach uafásach a bhí in ann tine nó dóiteán a chur as a béal (sórt dragúin ar ndóigh) ó Chruach Phádraig.  Tugadh an Chaorthannach ar an ollphéist seo.

Alan Harrison Ollamh le Gaeilge (1943-2005)

Alan Harrison (1943-2005)



Is maith is cuimhin liom an sár-léachtóir le Gaeilge agus an cumarsáidí cumachtach sin Alan Harrison.  Is cúis mhór bróin dom nár fhoghlaimigh mé gur éag sé go dtí le déanaí.   Bhí sé mar léachtóir agam le trí bliana, sé sin an fhad is a bhí an chéim B.A. á déanamh agam istoíche.  Is maith is cuimhin liom chomh maith an grá domhain a bhí aige dá ábhar agus dá mhicléinn.  Bhí dúthracht agus díograis agus fiú paisean ann i gcónaí don ábhar a bhí idir lámha aige.

Is oth liom a rá nár chuireas aithne air in aon chor mar dhuine daonna.  Ní bhíodh lucht na h-oíche ach timpeall trí uair an chloig aon oíche ar bith i gColáiste na hOllscoile ó 6.30 i.n. go dti 9.30. i.n. agus ní raibh nóiméad ar bith le spáráil againn – sé sin bhí an t-amchlán ró-lán agus an t-am ró-ghearr chun aon rud seachas staidéar a dhéanamh.  Maille leis sin, oibrithe laethúla ab ea muid lenár bpostanna lánaimseartha féin de ló.

Tá roinnt nótaí fós agam féin ó na léachtaí leis ar fhreastail mé orthu, agus tá siad fós so-léite agus intuigthe.  Ní nach ionadh sin, mar bhí Harrison an-mhaith ar fad mar léachtóir agus mar chumarsáidí.  Is cuimhin liom nach mbíodh aon charn mór nótaí aige – b’fhéidir leabhar amháin leis an mbunthéacs agus leathanach amháin leis na mórphointí scríofa air.  Déarfadh sé cad a bhéadh le rá aige i bpointí – abair naoi mórphointe – agus ansin thabharfadh sé eolas maith sothuigthe ar gach pointe díobh.  Ansin ag an deireadh d’athdhéarfadh sé na mórphointí i liosta.  Bhí sé an-soiléir ar fad agus d’fhaighimís an-éasca é nótaí a breacadh síos uaidh.  Is cuimhin liom chomh maith go raibh féith mhaith an ghrinn ann.

Chuireadh sé ionadh agus iontas orm go raibh a ainm as Béarla agus níor thuigeas i gceart cén fáth go dtí gur léigh mé a scéala báis san Irish Times.  Bhí sé ina bhall d’Eaglais na hÉireann agus d’fhreastail sé ar an scoil clúiteach úd Wesley College.  Ní thuigfeá óna chuid Ghaeilge a bhí chomh líofa sin - Gaeilge bhreá bhinn bhlasta Chorca Dhuibhne a bhí aige -  nár chainteoir ó dhúchas é.  Níor chuala mé riamh é ag labhairt an Bhéarla.  Mar sin thuig sé go maith a leitheidí mar Jonathon Swift agus Dr Anthony Redmond.  Ní nach ionadh gur chum sé leabhar iontach ar an dara duine anseo – scoláire mór Gaeilge ar mhinistéir Protastúnach é.

Seo píosa beag ón scéala báis a bhí san Irish Times: (an Sathairn, 30/04/2005):

“Alan Harrison, who has died aged 61, was professor of Irish at University College Dublin. An expert in 17th- and 18th-century Irish literature, he published studies of the Irish-speaking clergyman, Anthony Raymond, a friend of Jonathan Swift, and John Toland, the controversial philosopher. He was editing Toland's letters at the time he became ill.”

Leanann an sliocht ar aghaidh ag cur síos ar a shaol acadúil, conas mar a bhain sé B.A. agus Ph.D amach i gColáiste na Tríonóide tré thráchtas iontach a dhéanamh ar an gcrosántacht – foirm áirithe aoire ab ea an rud céanna a bhí scríofa i bprós agus i véarsaíocht.   Bhí sé mar léachtóir sa Ghaeilge i gColáiste na hOllscoile Bhaile Átha Cliath (UCD) ó 1967 go dtí 2005 – ocht mbliana triochad ar fad.
Na réimsí staidéir a chuir sé suim iontu ná an greann, an siamsa agus siamsóirí sa traidisiún Gaelach; litríocht agus léann na hÉireann sa tréimhse iarchlasaiceach; an dá theanga agus an dá chultúr in Éirinn i dteagmháil le chéile; béarlagair na Gaeilge; mórscríbhneoirí na Nua-Ghaeilge (Pádraig Ó Conaire, Tomás Ó Criomhthain, Máirtín Ó Cadhain, Seosamh Mac Grianna, Seán Ó Ríordáin agus daoine eile).

San achar fada sin deineadh léachtóir sinsir de agus ansin ollamh.  Ós rud gur shár-chumarsáidí é ní haon ionadh é gur deineadh Stiúrthóir Dearbhú Cailíochta (Director of Quality Assurance) de cúpla bliain sular bhásaigh sé.  
Duine den fhoireann ab ea é a bhunaigh an Eighteenth Century Ireland Society, nó an ECIS mar is mó a bhfuil aithne air.  
Chomh maith leis sin ba chomheagarthóir é ar an iris léinn  a thagann amach go bliantúil ón eagraíocht chéanna.  Ba dhuine dena heagarthóirí é maille leis sin ar an Field Day Anthology of Irish Writing (1991) agus scríobh sé altanna scolártha  d’irisí éagsúla mar Irish University Review, Cahiers de Gita agus Études Irlandaises.

Seo leanas roinnt dena leabhair a tháinig óna pheann: Ag Crinniú Meala: Anthony Raymond (1675-1726) agus léann na Gaeilge i mBaile Átha Cliath (1988), The Irish Trickster (1989) agus Béal eiriciúil as Inis Eoghain: John Toland (1670-1722) (1994).

Bhí féith an ghrinn ann i gcónaí agus séard a dúirt sé ar leaba a bháis ná gur fhoghlaimigh sé nach raibh sa rugbaí ach cluiche sa deireadh thiar.  Leaba i measc na Naomh go raibh ag a anam uasal agus síocháin Dé i gcónaí.