Domhan Rúnmhar Diamhair na hOíche
Is cuimhin liom a léamh áít éigint go ndúirt an scríbhneoir Áth’ Cliathach iomráiteach úd Breandán Ó Beacháin gur “daylight atheist” é fhéin. Ní feasach dom conas ba cheart Gaeilge a chur ar an nath úd, b’fhéidir “aindiagaí de ló” nó téarma eile mar sin, ach is cuma. Ar aon chaoi séard atá idir chomáin agam anseo ná téama daonna nó mistéir eiseach na beatha. Sea, a leitheoirí, bhíos ag gabháil do bheith ag léamh codanna beaga d’fhealsúnacht an eiseachais. Mórthéamaí na beatha a bhíonn á bplé ag na fealsaimh san gan aon agó – go h-áirithe téamaí mar shaoirse an duine dhaonna; angst na beatha; conas gur féidir maireachtáil le h-ionraiceas sa domhan seo agus téama mór na barántúlachta nó na fíordheimhneachta.
Ar aon nós anseo ba mhaith liom téama dubh dorcha diamhair an aonaránachais nó téama mistéireach an uaignis a phlé tré úsáid a bhaint as dhá dhán a dhéanann iarracht deighleáil le téama eiseach na beatha. An chéad cheann a roghnaím le cur anseo ná “Na Coisithe” le Liam S. Gógain a rugadh i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1891. Ní féidir liom teach ar an eolas faoi bhliain a bháis.
Na Coisithe
(le L.S. Gógán)
I gcoim na hoíche cloisim iad,
Na coisithe ar siúl;
Airím iad, ní fheicim iad,
Ní fios cá mbíonn a gcuaird.
I gcoim na hoíche dorcha
Is an uile ní ina shuan,
Airím teacht na gcoisithe
I lár an bhaile chiúin.
An daoine iad nach sona dhóibh,
Nó anama i bpunc?
Nach aoibhinn dóibh an t-ionad sin
'Na gcónaíd go buan?
I gcoim na hoíche dorcha,
Is cách 'na thoirchim suain,
Sea cloisimse na coisithe
Ag teacht 's ag imeacht uaim.
Ceapaim gur liric bheag thaitneamhach í an liric seo. Tá sí simplí agus fiosrach agus de bharr na simplíochta sin agus mar thoradh ar an bhfiosracht tá atmasféar dubh dorcha, mistéireach, aonarach, iargúlta, uaigneach agus eaglach le mothú sa dán trí chéile. Go h-áirithe tá na mothúcháin seo le blaiseadh sna línte seo: “Airím iad, ní fheicim iad, / Ní fios cá mbíonn a gcuaird” sa chéad rann; sa line: “I lár an bhaile chiúin” sa dara rann agus an leathrann “An daoine iad nach sona dhóibh, / Nó anama i bpunc?” sa tríú rann. Chomh maith leis sin cuireann an t-athrá iontach simplí sin “I gcoim na hoíche dorcha” go mór leis na braithstintí céanna a luaigh mé thuas.
An dara dán ar mhaith liom a chur i gcomparáid agus i gcodarsnacht leis an dán iontach seo ná “An Bóthar” leis an sárfhile clúiteach agus cáiliúil úd Seán Ó Ríordáin (1917- 1977). Gan dabht ar domhan file fealsúnach amach is amach ab ea an Ríordánach. Cíorann a chuid dhánta mórcheisteanna doimhne na beatha mar saoirse, an fhulaingt neamhchiontach, luas na blianta, an seanaois, leochailleacht na beatha, an bás agus an tsíoraíocht. I ndáiríre píre fealsamh eiseach is ea é amach is amach nó b’fhéidir go mba chirte dhom a rá gur file eiseach é. Ní raibh an tsláinte go ró-mhiath ag an Ríordánach in aon chor le linn a shaoil agus ba mhinic é mar othar san ospidéal. Go deimhin chum se a lán dánta faoin tinneas agus an easláinte. Bhí an t-eitinn air agus ba gheall le bás mall mall mall an tinneas céanna.
Cíorann an dán seo, dar teidil “An Bóthar,” téama dubh dorcha diamhair an aonaránachais nó téama mistéireach an uaignis:
An Bóthar
Do chaitheas an oíche
Ag éisteacht le bóthar,
Ag éisteacht le daoine
Ag siarbhualadh bóthair,
Ar théid is ea bhíodar,
Ar théid fhada an bhóthair.
Mas daoine mar mise
Bhí thíos ar an mbóthar
Is trua liom a bhfilleadh
Abhaile ón mbóthar,
Ag tinteán gan tine
Is a n-aigne rompu.
Tá smaointe ag taisteal
Ar bhrollach an bhóthair,
Ta daoine ag baile
Is tá smaointe ar an mbóthar,
Glac smaointe a cailleadh
As intinn an phóca.
Is fíor gur liric iontach atá sa dán seo chomh maith. Ceapaim go bhfuil níos mó uaignis agus níos mó doimhneachta ar a shon san sa dán seo. Chomh maith leis sin baineann an Ríordánach úsáid iontach as samhailteacha agus meafair. Is minic sinn inár luí sa dorchadas sa leaba agus gan a bheith in ann súil a dhúnadh. I dtráth sin na hoíche níl le déanamh againn ach éisteacht leis na daoine ag gabháil thart ar an gcosán más cónaí dhúinn i mbaile nó i gcathair nó eisteacht leis an trácht ag dul tharainn ar an mbóthar lasmuigh más faoin tuath is cónaí dúinn. Is é an t-easpa codlata nó míchumas dul a chodladh is cúis leis an dá dhán iontacha seo. Tuigimid beagnach ar an bpointe boise go seasann an bóthar don bheatha – go gciallaíonn sé an saol daonna i ndairíre píre. Chomh maith leis sin úsáideann sé samhail eile, sé sin samhail na téide ach cuireann sin in iúl dúinn go bhfuil a lán castaí in aon téid ar bith agus in aon bhóthar ar bith. Is féidir a rá chomh maith go bhfuil a lán castaí in aon bhóthar ar bith. Cuireann samhail na téide le dorchadas agus le mistéir an dáin, im’ thuairimse, mar is rud é an téid chun smacht a choiméad ar ainmhí nó chun rudaí a choiméad le chéile nó a cheangail le chéile. Lena cois sin smaoiním ar sheanfhocal ón mbéarla, sé sin, “to be at the end of one’s tether” nó fiú ar an téid chrochta. Bíodh sin mar atá, is samhail dhébhríoch í ach is mó is cumhachtach í ar a shon san.
Braithim mothú dubh dorcha diamhair an aonaránachais nó téama mistéireach an uaignis sna línte seo sa dara rann:
Is trua liom a bhfilleadh
Abhaile ón mbóthar,
Ag tinteán gan tine
Is a n-aigne rompu.
Tuigim dó. Cuireann an leathrann seo an dán iontach sin de chuid Patrick Kavanagh i gcuihne dom: “The Great Hunger.” Leiríonn an dá dán an dubhbhrón ceanann céanna. Ní féidir, agus gan dabht níor cheart nó cóir, athinsint nó parafrása próis a chur ar fhoclaíocht dhraíochta na filíochta. Mar sin fágaim míníú an rainn deiridh mar aon le míniú ginearálta an dáin faoin léitheoir fhéin. Is aoibhinn liom an tsamhail iontach sin “brollach an bhóthair” chomh maith leis an dara ceann sa rann céanna, sé sin, “intinn an phóca.” Is sárcheardaí é an Ríordánach agus bíonn sé de shíor ag imirt leis na focail. Nuair nach féidir leis gnáthfhocal a fháil cumann sé ceann nua; cuireann sé focail le chéile agus cumann chomhfhocail. Maille leis sin ceanglaíonn sé smaointe teibí le gnathrudaí fisiciúla chun meafair agus samhlaoidí a chumadh.
Beannacht leat a scríbhinn agus orthusan uile a léannn thú. Slán bóthar!!
Thuas ag barr an phoist seo chuireas pictiúr a ghlacas de chasán (nó bóthar?) dhá bhliain ó shin. Ni feasach dúinn cad iad na castai a dhéanann aon bhóthar nó cosán ar bith amach anseo inár saol. Ghlacas an grianghraf i gCluain Tarbh, baile Átha Cliath, 3
