An Ailm nó an Leamhnán

  nó   a     an Ailm



Bheartaigh mé an post seo a scríobh sa bhunchló gaelach Bunchló GC le Vincent Morley.  Is féidir le h-éinne an cló seo a íoslódáil saor in aisce ón suíomh seo ar an idirlíon:

http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/mearchlar/fonts.htm

Mar a fheiceann sibh níor fhoghlaimigh mé fós conas nasc beag galánta gan an méid uafásach sin d’ fhocail a úsáid.  Chomh maith leis sin feicim nach bhfuil aon eochair ann chun an ponc a úsaid in áit an tséimhiú (nó ar cheart dom a scríobh “in áit an tséimhithe” – an mbeadh sé seo i bhfad níos cirte? – níl a fhios agam).  

Mar a dúirt mé i bpost roimhe seo baistear “ailm” nó “elm” (sa Bhéarla) ar an gcéad litir san aibítir Ghaelach.  Crann iontach uasal é an ailm chéanna.  Ghlaoigh seanfhundúirí na Stáit Aontaithe “Bean Uasal na Foraoise” ar an ailm Mheiriceánach.

Tugtar “Leamhnán” ar an “ailm” chomh maith sa Ghaeilge.  Tá an leamhnán nó an ailm bainteach leis an torthúlacht (fertility).  Is é an “Wych Elm” nó an “Ulmus glabra” (Ainm Laidine) an t-aon sórt ailme atá in Éirinn ó dhúchas.  I seandlí na mBreitheamhan ba cheann tábhachtach é des na “Aithig fedo” nó de ghnathchrainn na coille.  Is crann é an leamhnán atá bainteach le cosaint agus le cothú daoine agus ainmhithe maille leis sin – go h-áirithe d’fhaightí iad in aice na dtobar beannaithe.  Baintí úsaid leathain as adhmad an leamhnáin chun báid a dhéanamh nó chun foirgnimh a  thógáil in áiteacha taise.  Deineadh na chéadphíobaí uisce as adhmad na h-ailme ar an gcúis chéanna.


Tá bláthléaraid curtha agam thuas ag barr an phoist seo a léaraionn duilleoga an leamhnáin. Chomh maith leis sin tá litir ornáideach den "a" Gaelach curtha isteach agam - nil a fhios agam ce hé no cé hi an cruthaitheoir nó an dearthóir. Caithfidh me é sin a sheiceáil chun aitheantas a thabhairt dó nó di.

Aibítir na Gaeilge

A, B, c, d. e, f, g, h, l, m, n, o, p, r, s, t, u – An Tuamach = ainm an chló seo.

A = A = Ailm nó elm as Béarla

B = B = Beith nó birch

C = C = Coll = hazel tree;

D = D = Dair nó oak tree ;

E = E = Ea(bh)dhadh = the aspen;

F= F =Fearn = the alder tree

G = G = Gath = ivy

H = H = Uath = whitethorn tree

I = I = Íodha = ivy, also the yew tree.

L = L = Luis = the quicken tree.

M = M = Muin = the vine.

N = N = Nuin = the ash tree

O = O = Oir = the broom tree

P = P = Peith = the dwarf elder

R = R = Ruis = the elder tree

S = S =Sail = the willow tree

T = T = Teithne = the furze bush

U = U = Ur or Oir = the heath

Iontas na bhFocal

Iontas na bhFocal.

Dob é san an rud a chuir iontas agus draíocht ar mo chroí agus mé i mo leaid óg – iontas na bhfocal.  Bhí suim agam riamh i bhfocail, ní amháin an míniú beacht a bhí ag aon fhocal áirithe ach fiú an fhuaim a dhéantar nuair a thugtar guth daonna dó.  Bhí mé riamh faoi dhraíocht na mbriathra.  Bhuel, cad a chuir an méid sin caint fhileata isteach im’ chloigeann, deir tú?  Bhuel inné chuas isteach ins an siopa leabhar is ansa liom i gcathair Bhaile Átha Cliath – sé sin, Hodges Figgis i Sráid Dawson – chaitheas tuairim is dhá uair a chloig taobh istigh dá bhallaí tarraingteacha ag láimhseáil na seod luachmhar seo – leabhar i ndiaidh leabhair a léim isteach i mo lámha!  Caithfidh me a rá go bhfuil raon maith leathan leabhar acu as Gaeilge agus chaitheas leathuair a’ chloig ag na seilfeanna céanna.  Cheannaigh me dhá leabhar bhreatha mhaithe – Foclóir Gaedhilge agus Béarla an Duinnínigh agus leabhar iontach machnamhach leis an bhfile is mó is fearr liom atá ag scríobh leis as Gaeilge na laethanta seo – Cathal Ó Searcaigh.  Seal i Neipeal atá mar theideal ar leabhar an tSearcaigh.

Arís iontas agus draíocht na bhfocal.  Dhera, is Bíobla é Foclóir an Duinnínigh leis an fhírinne a rá – tá sé ag cur thar maol le gaois na bhfocal agus le saíocht an bhéaloideasa.  Tá seoid i ndiadh seoide le fáil taobh istigh dá chlúdaigh bheannaithe.  Rud beag amháin anseo daoibh, a léitheoirí dílse, ná ainmneacha litreacha na h-aibítire féin – ainm chrainn is ea gach litir acu, mar shampla: A = Ailm nó elm as Béarla;B = Beith nó birch; Coll = hazel tree; D = Dair nó oak tree ; E = Ea(bh)dhadh = the aspen; F= Fearn = the alder tree 7rl.  Tabharfaidh me an liosta ina iomláine sa chéad phost eile.

Maidir le Cathal Ó Searcaigh bím de shíor faoi dhaíocht ag a bhinnbhriatharachas agus a dheisbhéalachas sa Ghaeilge.  Ní dóigh liom gur scríobh se dán dona ina shaol.  Tá a chuid scríbhneoirachta macánta, domhain, machnamhach agus spreagúil múscailte.  Críochnóidh me an post seo le cúpla focal ó mo Ghurú Gaelach Gaeilge: Ag caint dó faoin ndreapóireacht a rinne sé, i measc foireann dhreapadóirí, suas an Sliabh Ganesh Himal agus an barr bainte amach acu atá sé sa sliocht seo: “Bhí an spéir ina chaorchrith lonrach os ar gcionn, gach réalta ina aibhleog dhrithleogach sa chraos tine seo, iad chomh cóngarach sin dúinn go dtiocfadh leat, mheasfá, ceann acu a phiocadh as an ghríosach dá mbéadh maide briste agat...”Chuir se mé go dtí an foclóir agus bhí mé lán tsásta focail nua a fhoghliam.  Beannacht leat a Chathail Dheisbhéalaigh na nGael – is tú mo ghurú gan aon agó – gúrú maith agat fein!

Seo thuas agaibh, a léitheoiri, pictiúr a ghlac mé de Sliabh Etna dhá sheachtain ó shin agus mé ar mo laethanta saoire sa tSicil. Ceapaimse go bhfuil sé ar chomhchéim le Ganesh Himal ó thaobh an mhisteachais de.

Dán ar thóir an Mhisnigh

Salann ar Eireaball Spideoige

Uaireanta braithim uaigneach agus gruama
Is titim in umar domhain an éadóchais.
Uaireanta níl aon dul as agam mar tá an laige sin ionam.
Diaidh ar ndiaidh braithim an t-anam ionam ag titim
Síos, síos, síos agus mé caillte scanraithe i dtír anaithnid.
Ar ocáidí mar seo téim amach ag siúl ar thóir faoisimh bhig,
Cé chomh sealadach is a bheadh sé.

Tagann an ghruaim aniar aduaidh orm
Mar namhaid ceilte taobh thiar den chlaí –
Pléasc an luíocháin obann dom’ scanrú,
Dom leanúint mar scáth dorcha i gciúnas na hoíche,
Mar scamall dubh ceangailte dem chroí.
Cá bhfuil fuascailt nó faoiseamh le fáil?
Téigh i muinín an mhachnaimh is tóg go bog é

A deirim liom féin arís is arís – bog, bog, bog.
Glac cúrsaí go réidh, réidh, réidh,
Éist leis an gcorp is leis an anam.
Téigh amach le do chairde agus ól deoch nó dhó.
Téigh go dtí an dochtúir agus lean leis an leigheas.
Ach níor tháinig an ghaois seo ró-shaor.
Is coimlint cheart í an saol scaití.

Gach rud i mullach a chéile is dóigh –
Droim láimhe óna foilsitheoirí,
Diúltú ó dhuine amháin dena moltóirí –
Nár thuig sé i ndáiríre go scríobhaim le fuil mo chroí?
Á rá nach bhfuaireas mo ghuth féin fós –
A leithéid de ráiméis nach bhfuilim sásta glacadh leis
Agus ansin an diúltú mór ó ghrá mo chroí

Áine gheal ghortaithe mo chroí – ró-ghortaithe
Leis an fhírinne a fheiceáil go bhfuil sí i ngéibhinn intinne
Ag teaghlach smachtúil, smachtúil, smachtúil –
Iad go léir gortaithe is ag gortú a chéile gan chiall
Agus ansin slaghdán samhraidh is trom-ualach na h-oibre
Go léir ina luí ar mo ghuaillí ach glacaim guaim, guaim, guaim
In áit na gruaime, gruaime, gruaime

Agus buailim amach ag siúl,
Bím ag comhaireamh mo choiscéimeanna,
Ag éisteacht leis na h-éiníní.
Glacaim cithfholcadh,
Suím mar Ghautama Siddartha le mo chosa crosáilte
Agus súim isteach anáil fhada mhór –
Doirtfidh mé salann m’anama ar eireaball spideoige.

N.B. Scriobh mé an dán seo timpeall dhá bhliain ó shin ach ceapaim anois go mba chóir dom é a chur i gcló ós comhair an phobail anseo. Cé go mbaineann sé le galar na gruaime, tá go leor pointi dóchais ann, mar shampla, an machnamh, an cleachtadh coirp, siúlóid, an nádúr, ag siúl cois farraige 7rl. Mar sin ceapaim gur dán ar mheá cothrom é.

An grianghraf atá curtha agam leis an bpost seo ná ceann a ghlacas le déanai de loscann is mé ar thuras scoile chuig Delphi le mo chuid daltai.

Uasal (agus tuirsiúil leis) céird an Oide!


Tá tuirse an domhain orm is sinn ag teacht chun ceann scríbe – sé sin lá deiridh an téarma, buíochas le Dia Mór na Glóire. Ta ‘chuile mhúinteoir ar an bhfoireann s’againne tuirseach traochta spíonta. Sin mar a bhíonn cúrsaí sa mhúinteoireacht i gcoitinne, go háirithe le blianta beaga anuas. Tá a fhios agam go bhfuilid ann a deir – agus a lán acu gan aon agó - nach ndéanaimid faic na ngrást. Na daoine a deireann sin ceapaim féin go raibh taithí uafásach scolaíochta acu, go raibh múinteoirí nó fiú múinteoir uafásach amháin acu a mhill gach suim a bhí acu sa bhfoghlaim. Is mór an trua é sin. Tuigim a gcás, ach níl sé cothrom nó féaráilte an milleán a chur orainne go léir. Is amhlaidh gurb iad na brúnna a thagann ón sochaí (agus an strus dá mbarr) is cúis don tuirse dosheachanta seo ó mo thaobhsa de agus ó thaobh mo chomhghleacaithe dhe. Caitear gach cúram sa saol i dtreo an chórais oideachais – cláracha nua mar Stay Safe Programmes, SPHE, CSPE, Life Skills, ullmhúchán do shaol na hoibre 7rl. Ach leis an fhírinne a rá tá i bhfad níos mó ná seo ann. Le dá sheachtain anuas tá na cúrsaí praiticiúla go léir faoi lán seoil, mar atá, scrúdaithe béil sa Ghaeilge agus sna teangacha nua-aimseartha agus na scrúdaithe ceoil agus na tionscadail éagsúla i gcuraclaim nua na staire agus na tíreolaíochta. Chomh maith leis sin táimid tar éis na triailscrúdaithe teistiméireachta a bheith againn, tar éis iad a cheartú sinn féin, na torthaí a scríobh isteach sna leabhair túirisce agus tar éis bualadh leis na tuismitheoirí. Ina mhuallach air sin caithimid an chigireacht a chur san áireamh. Ceapaim gur rud tábhachtach agus cabhrúil í an chigireacht chéanna agus tá sé thar am é a bheith ar siúl sa mheánoideachas – bhí sé ann riamh sna bunscoileanna. Caitear trédhearcacht (transparency), freagracht agus cúntasacht (accountability) a bheith ann maidir leis an mhúinteoireacht má ghacaimid leis gur proifisiún tabhachtach é ar chomhchéim le gach proifisiún eile. Mar a dúirt an file tráth, “Uasal céird an oide/Mar rí ar imeall trá/ Chuir ar thoinn na soithigh/ Is sheoil go h-oscailt bhá.” Nach raibh an ceart aige? Beannacht leat a scríbhinn.


An pictiúr atá curtha agam thuas ar bharr na poiste seo ná ceann díomsa a tógadh agus mé ag teagasc i nGaeltacht Árainn Mhór le linn an tsamhraidh dhá bhliain ó shin.