Popular Posts

Sunday, December 19, 2010

Dánta don Séisiúr

Mo choischéimeanna féin i gCoill Sheantraibh le déanaí
Bhuel, a chairde dile, tá an aimsir atá againn anois ar a laghad feiliúnach don Séisiúr.   Bhíomar uile idir thuath is chathair plúchta faoi bhrat mór bán sneachta le tuairim is coicís le déanaí.  I ndiaidh an bhrait bháin dob é an an leac oighir a fágadh ar na cosáin ba mhó a chuir as dúinn, agus go h-áirithe dos na h-aostaigh.  Leis an fhírinne a rá briseadh a lán géaga agus bhí scuainí móra sna h-oispidéil de bharr na drochaimsire seo.  An dara h-ocáid seo fágadh Cathair Bhaile Átha Cliath le fíorbheagán sneachta gidh is go bhfuil an aimsir tuairim is ceithre chéim faoi bhun an reo-phointe.  Bíodh sin is uile, caithfear a admháil gurb é ceann amháin des na buntáistí a bhaineann leis an sneachta ná go gcuireann sé iacall orainn moilliú síos agus rudaí a thógáil i bhfad ní ba shocaire agus ní ba shuaimhní.

Ós rud é go mba cheart agus go mba chóir dúinn moilliú nó socrú síos; go mba chóir dúinn a bheith níos suiamhní do Shéisiúr na Nollag, bhéadh sé thar a bheith feiliúnach cúpla dán séasúracha a chur i gcló anseo.  Caithfidh mé a rá gurbh iad an bheirt mhórfile sin - Máirtín Ó Díreáin (An File Aniar)agus a chomhaimsearach Seán Ó  Ríordáin (An File Aneas) a chuaigh go mór i bhfeidhm ormsa sa mheánscoil agus san ollscoil.  Admhaím anseo gurb iad an bheirt fhile chomhaimseartha Cathal Ó Searcaigh (An File Aniar-Aduaidh) agus Nuala Ní Dhomhnaill (An File Aniar-Aneas) an bheirt mhórfhile atá fós i mbarr na sláinte agus atá fós ag saothrú leo go dian i ngort torrthúil na filíochta.  Tá feith na cruthaíochta thar barr ins na scríbhneoirí seo, a léitheoirí.  Ba mhaith liom dán le Máirtín Ó Díreáin agus ceann le Seán Ó Ríordáin a chur i gcló díreach thíos faoin réamhrá gearr seo:

1. Coinnle ar Lasadh (Do mo mháthair)


Le Máirtín Ó Direáin

In oileán beag i gcéin san Iarthar
Beidh coinnle ar lasadh anocht,
I dtíthe ceann tuí, is i dtíthe ceann slinne,
Dhá cheann déag de choinnle geala a bhéas ar lasadh anocht


Mo chaoinbheannacht siar leis na coinnle geala
A bhéas ar lasadh anocht
Is céad beannacht faoi dhó
Le láimh amháin a lasfas coinnle anocht.


Oíche Chinn an Dá Lá Dhéag, 1939.




2. Oíche Nollaig na mBan



le Seán Ó Ríordáin


Bhi fuinneamh sa stoirm a éalaigh aréir,
Aréir Oíche Nollaig na mBan,
As gealt-teach iargúlta 'tá laistiar den ré
Is do scread tríd an spéir chughainn 'na gealt,


Gur ghíosc geatai comharsan mar ghogallach gé,
Gur bhúir abhainn slaghdánach mar tharbh,
Gur múchadh mo choinneal mar bhuille ar mo bhéal
A las 'na splanc obann an fhearg.


Ba mhaith liom go dtiocfadh an stoirm sin féin
An oiche go mbeadsa go lag
Ag filleadh abhaile o rince an tsaoil
Is solas an pheaca ag dul as,


Go lionfai gach neomat le liúraigh on spéir,
Go ndéanfai don domhan scuaine scread,
Is na cloisfinn an ciúnas ag gluaiseacht fám' dhéin,
Ná inneal an ghluaisteáin ag stad.
Fear Sneachta i gCoill Sheantraibh arís!
Bhuel, a leitheoirí díle, chuireas an dá dhán san le cheile toisc go bhfuil nasc soileir follasach eatartha ar leibhéal amháin, an leibhéal dromchlach mar a déarfá.  Tá téama an Da Lá Dhéag de Nollaig mar théama sa dá cheann acu.  Ach taobh amuigh de sin is léir agus gídh rí-shoiléir go bhfuil an Díreanach fíor-uaigneach agus go mbraitheann sé uaidh a oileán dúchais, sé sin Inis Mór, Contae na Gaillimhe.  Agus go h-áirithe mothaíonn se uaidh a mháthair:  "Is céad beannacht faoi dhó//Le láimh amháin a lasfas coinnle anocht."

Sa dara dán séard atá i gceist na téama an bháis agus go h-áirithe téama na h-eagla roimh an mbás céanna.  Cruthaíonn Ó Ríordáin íomhánna glana geala beoga dúinn mar shampla "an ghaoth" atá ana-stoirmiúil agus ana ghlórach dá bharr.  Cuireann an ghaoth chumhachtach seo gach rud bun os cionn.  Chomh maith leis sin cuireann sí na crainn, an abhainn áitiúil agus geataí na dtithe is na bpáirceanna ag screadaíl.  Tugann an file cuireadh don ghaoth sin teacht an oíche a bhéadh sé ag saothrú an bháis.  Sa chaoi sin, dar leis an bhfile, thig leis gan a bheith buartha nó eaglach roimh an mbás.

Cruthaíonn an Ríordánach íomhánna tathagacha eile leis, cosúil le h-íomhá inneal an ghluaisteáin ag stad.  Meafair eile as a mbaineann se úsáid éifeachtach sa dán deas seo ná "rince an tsaoil" a sheasann do gach rud saolta agus domhanda a dhéanann an gnáthdhuine ar dhromchla an phlainéid bhig ghlais seo.

An íomhá lárnach as a mbaineann Ó Díreain úsáid eifeachtach ná iomhá an tsolais.  Sa chás atá sa dán is é solas na gcoinnle Nollag atá igceist ag an bhfile.  Chuirtí na coinnle sna fuinneoga chun fáilte a chur roimh gach éinne chuig an teach, agus bhí an gnás nó an nós seo forleathain in Éirinn trath dá raibh.  Baintear úsáid as cinn leictreacha na laethanta seo.

Mar nóta scoir ba mhaith liom a rá gurb iad ceol agus rithim na bhfocal na feiniméin a chruthaíonn iontas agus draíocht aon dáin ar bith.  Má léitear dán ós ard is ansin a chloistear agus a bhlastar an t-iontas is an draíocht.

Sunday, December 05, 2010

Tadhal Éadrom an tSneachta

Cailín óg ag glacadh grianghraif i gCoill Seantraibh le déanaí
Sinne a bhfuil cónaí orainn san Eoraip na laethanta geimhriúla seo d'fhéadfaimis a chreidiúint nach bhfuil a leithéid de rud ann mar théamh domhanda leis an aimsir olc uafásach sin atá againn.  Agus é sin ráite agam, bhéadh dul amú glan orainn mar is iad na h-uimhreacha domhanda, seachas the cinn áitiúla nó náisiúnta na cinn tábhachtacha, sé sin le rá is é an meán staitistiúil den teocht domhanda an uimhir is tábhachtaí agus tá sé sin méadaithe 0.7 gcéim Celsius sa tréimhse ó 1900 go dtí 2000.  Chomh maith leis sin meastar go mbeidh méadú idir 1.1 agus 6.4 chéim Celsius ar an teocht dromchla domhanda san aonú haois fichead atá romhainn.  Bhuel, ar a laghad, is éalú í an droch-aimsir ó na síor-dheamhan-fhabhanna lena mbodhraítear sinn na laethanta seo: na géarchéimeanna sa gheileagar agus sna bainc agus ansin míchinniúint an bhuiséid atá direach le h-eisiúint Dé Máirt seo chugainn.  Tá an méid sin d'fháithe anró is ainnise ar na meáin chumarsáide idir mheáin chraolachán agus mheáin chlóite go bhfuilim dubh dóite acu go léir agus braon den ghruaim agus den duairceas atá á leathadh go fial mar choincréit acu ar na héisteoirí bochta.  

Ar aon nós caithim a rá go dtugann an sneachta deis iontach dúinn moilliú síos agus cúrsaí a ghlacadh i bhfad níos suaimhní.  Ar shlí amhain nó eile thig linn dearcadh níos socaire agus níos suaimhní a ghlacadh i leith gnáthbhuarthaí an tsaoil.   I ndáiríre píre an bhfuil aon éifeacht ar bith leis an síor-dheabhadh agus an síor-dheifir?  Bainfimid ár gceann scríbe amach mall nó luath.  Ar aon nós seo libh thíos dán beag faoin sneachta a chum bean darb ainm Máire Ní Chuinn:


Fear Sneachta le deireanas i gCoill Seantraibh arís!!
Sneachta


Sneachta a síobadh is é a dul siarain
Ag tíocht o’n tSíbear le gile fám’ chomhair.
Sneachta eiteogach a ciorcladh san oíche
Is rithfidh go díreach go talamh gan treoir.


Teachtaireacht chugam gan phost is gan ghuthán.
Thuit as na spéartha gan fothram gan ghlór.
Ráiteas a rá liom go bhfuil sin le fáil ann
Áit ins an aerbhrat nach éascaidh a chlaoi.


Áit nach bhfuil tíorán a thig chun a loiteadh.
Áit a mbeidh sneachta go deire an tsaoil.
Sneachta síbhíalta a thig insa chuibhreann
Le bráillín an Gheimhridh fáil réidh ar an fhraoigh.


Máire Ní Chuinn a scríobh.
(Feic an nasc seo a leanas: MNíC Sneachta)

Thursday, October 21, 2010

Grá don Ghaeilge 8

Feicim go bhfuil níos mó ná mí sleamhnaithe isteach ó scríobh mé focal ins an gcúinne beag seo den bhlagchruinne.  Ins na poist atá foilsithe agam le déanaí anseo bhíos ag tabhairt m'airde ar conas a d'fhás an grá atá i mo chroí don Ghaeilge.  Mar a dúirt mé cúpla uair anseo, ba ó na sármhúinteoirí críochnúla a bhí agam ar scoil a d'fhoghlaim mé mo chuid Ghaeilge go léir nach mór.  Ba cheart go dtuigfeadh gach éinne cé chomh tábhachtach is atá múinteoirí maithe i saol acadúil aon scoláire ar bith. Tuigim, gan dabht, agus an fhianaise feicthe agam im' shaol féinig, go bhfuil tionchar nach beag acu i ngnáthshaol na ndaltaí chomh maith, ach táim ag díriú m'airde ar fhoghlaim teanga anseo, go h-áirithe foghlaim na Gaeilge.  Bhí an chuid is mó den ghramadach foghlamtha againne sa bhunscoil sna seanlaethanta agus nílim "ag rómánsaíocht" anseo ach an oiread.  Ach ba laethanta difriúla iad na seascaidí i ndáiríre píre.

Ceann dena lochtanna a fhaighimse ar churaclam na bunscoile sa lá atá inniu ann ná go gcaitheann an bunmhúinteoir bocht réimse i bhfad ró-leathan d'ábhair éagsúla a theagasc.  Tá an rud ceanannn céanna tarlaithe ag an dara leibhéal mar a gcaithfimid níos mó ábhair a bhrú isteach ar churaclam atá leathan go leor mar atá - ábhair mar SPHE, CSPE, RSE agus a leithéidí.  Ach tá an curaclam i bfad níos leithne ná sin sa bhunscoil.  Mar sin níl go leor ama ag na múinteoirí bochta féachaint chuige go bhfuil rudaí bunúsacha foghlamtha acu fiú sna trí R-anna.  Chomh maith leis sin bíonn daltaí le riachtanaisí speisialta acu sa ghnáthrang.  Go bunúsach ní féidir leis an ngobadán an dá thrá a fhreastal.  Maille leis sin feicim go mbeidh na ciorraithe ag cur isteach go mór ar mhúinteoirí - mar shampla, cheana féin tá uimhreacha na gcúntóirí riachtanaisí speisialta gearrtha siar agus is cosúil go mbeidh an cóimheas daltaí le múinteoir méadaithe sa chéad bhuiséad eile.

Feicim go bhfuilim imithe ar strae ó mo chéad alt ansin thuas agam, ach agus an méid sin ráite agam is míorúilt cheart é go bhfuil Gaeilge ag a lán dena scoláirí a thagann isteach chuig an mhéanscoil againn agus go bhfuil grá ag cuid acu do theanga ár sinsear.  Is fíorbhrónach an scéal é go bhfuil líon na ndaltaí imithe i laghad sa scoil s'againne agus go bhfuil uimhir na ndaltaí le riachtanaisí speisialta ó lár na cathrach imithe i méid.  Séard atá tite amach ná go bhfuil caighdeán acadúil na ndaltaí i gcoitinne imithe i laghad agus nach bhfuil sé ar chumas a lán acu dul i ngleic le teangacha iasachta gan tagairt don Ghaeilge féin.   Ta cuid acu chomh lag sin go bhfuil fadhbanna acu le scríobh a gcéad teanga fiú.

Ach fós féin nílim éadóchasach agus nílim ciniciúil ach an oiread, mar caithfimid deighleáil leis an sórt scoláire atá ós ár gcomhair amach.  Tá a bhformhór deas béasach dea-mhúinte buíochas le Dia agus táid i dteideal an oideachais is fearr ar féidir linn a thabhairt dóibh.  Sin an fáth go ndeachaigh mé le dioplóma i riachtanaisí oideachais speisialta a dhéanamh anuraidh, agus i mbliana go bhfuilim tosaithe ar rang beag bonnleibhéal a theagasc don Ardteist, agus caithfidh mé a rá go bhfuilim ag baint an-suilt agus ana-shásaimh as an rang céanna toisc go bhfuil an bhéim go léir ar an gcaint is ar an gcomhrá, nó mar a deirtear go h-oifigiúil go bhfuil módh múinte cumarsáideach curtha i bhfeidhm ag an múinteoir sa rang.  Creidim go bhfuil sé ar inmhe gach scoláire, bíodh is go bhfuil sé nó sí lag go leor, Gaeilge a labhairt ar shlí bhunúsach iontuigthe, agus gur féidir leo bheith bróidiúil as an bhfíric sin.  Má ta an múinteoir dearfach i leith a ábhair agus má tá módh múinte cumarsaideach aige eireoidh leis ar a laghad gan na scoláirí a chur i gcoinne an ábhair agus fiú iad a ghríosadh níos mó de a fhoghlaim.

Sunday, September 19, 2010

Grá don Ghaeilge 7

Ní ait an rud é i ndáiríre píre go nascaimid aon ní is dual agus is dúchasach dúinn leis na daoine a chuaigh i bhfeidhm orainn go mór le linn ár saoil.  Luaigh mé an sármhúinteoir bunscoile a bhí agam, an tUasal Ó Muirí go minic sna leathanaigh seo, fear a chuaigh go mór i gcionn orm mar dhuine agus mar mhúinteoir nuair nach raibh mé ach dhá bhliain déag d'aois.  Is maith is cuimhin liom dul abhaile agus a rá le mo mháthair go raibh dúil mhór agam sa mhúinteoireacht mar ghairm bheatha.  Bhuel, d'éist mo mháthair liom gan aon agó agus thosaigh sí ag ceannach a lán leabhair dom mar bhí suim nach beag agam riamh sa léitheoireacht.  Is maith is cuimhin liom go raibh leabharlann de chúpla céad leabhar agam agus mé sa mheánscoil agus ba rud neamhghnách é sin ag an am do bhuachaill a raibh cónaí air i measc an lucht oibre agus gurbh fhear an phoist é a athair.

Rud a ritheann liom anois ná gur shúigh mé isteach an chríonnacht, an ghaois nó an eagna a bhí ag na seanmhúinteoirí sin - agus ag m'athairse agus mo mháthairse gan dabht ar bith - ciall na gcianta i ndáiríre a thug na daoine seo leo ón tuath mar thánadar go léir nach mór ó cheantair éagsúla lasmuigh des na bailte móra.  Séard atá a rá agam ná gur thuathánaigh ab ea a bhformhór agus  gan dabht ar domhan táim ag tagairt do thuathánaigh sa chás seo sa bhrí is fearr agus is dearfaí den fhocal céanna.  Rud b'fhéidir nach eol do chách, sé sin go dtagann na focal "peasant" nó "tuathánach" ó na focail "pays" agus "tuath" faoi seach.  Fiú sa lá atá inniu ann buailim le daoine a cheapann gur focal maslach é an focal céanna.  Bhuel, mar a dúirt an fealsamh spioradálta Gaelach úd an Dr John Ó Donohue, go ndéana Dia trócaire ar a anam dílis, go bhfuil nasc nó ceangal nach beag idir an tírdhreach nó an talamh dúchasach agus an spriodáltacht nó an fhealsúnacht mhaireachtála a bhíonn ag aon treibh ar bith ar domhan.

Ó scríobh mé an post deireanach sa bhlag seo tá dearbhaithe ag an mórthráchtaire Mícheál Ó Muircheartaigh go bhfuil sé ag éirí as a phost inniu díreach tar eis tráchtaireacht a dhéanamh ar an gcluiche ceannais sa Pheil Ghaelach idir Corcaigh agus an Dún.  Is deireadh ré é seo i ndáiríre.  Agus ar maidin bhíos ag éisteacht leis an bhfear céanna in agallamh le Miriam O Callaghan ar a clár iontach suimiúl sin Miriam Meets atá le fáil ag an nasc seo leanas: Miriam.  Bhí beirt dá ochtar páiste á gcur faoi agallamh leis an athair, sé sin, a mhac Cormac agus a iníon Doireann.  Bhuel, fuaireamar uile mar éisteoirí léargas iontach ar fhealsúnacht agus ar spriodáltacht an Mhuircheartaigh ar an gclár seo - an eagna, an ghaois nó ciall na gcianta mar a bhaist mé ar an bhfealsúnacht chéanna thuas.  Mar a dúirt mé tá baint nach beag aige sin leis an tírdhreach agus leis an talamh dúchasach.  Deir Ó Muircheartaigh nach raibh sé riamh buartha ina shaol, go gcaithfimid sult agus súp a bhaint as an saol - sé sin, "carpe diem," mar is achar beag i ndáiríre é an saol céanna. 

Deireann Doireann go dtosnaíonn lá an chluiche cheannais ar a leath i ndiaidh a sé ar maidin agus ó thús go nglaodh Mícheál ar a gclann iníonacha agus ar a gclann mhac leis na focail: "Éirigí suas. Is cleachtadh báis é an codladh!"  Nathanna eile a léiríonn an fhealsúnacht agus an spioradáltacht atá ag an Muircheartach ná seanfhocail mar: "Bíonn Dia ar an mbóthar""Is gaire cabhair De ná an doras."  Sé sin níl aon éifeacht ar bith ag baint le bheith buartha faoi chúrsaí an tsaoil - caithfear éirí suas, aghaidh a thabhairt ar an saol agus beidh na freagraí ar fáil leis an gcur i ngleic sin, leis an gcur chuige, fiú sa streacailt agus sa choimhlint.

Seanfhocal eile is cuimhin liom go minic i mbéal an Mhuircheartaigh nuair a bhí mé ar scoil agus fiú ag obair leis ar an bhfoireann múinte céanna ná, "Beatha duine a thoil."   Sé sin go mba cheart agus chóir d'aon duine ar bith a mhianta, a shoilse, a chroí agus a aislingí féin maidir leis an ghairm bheatha is dual dó nó di a leanúint.  Sa tslí sin beidh an duine sona sásta nó gar dó ar a laghad ina shaol.

Seo ar bharr na rudaí a chorraíonn agus a bhogann mé maidir le mo ghrá mór don Ghaeilge.  Tá a h-eagna féin nó a fealsúnacht féin ag baint le h-aon teanga ar bith ar domhan, agus leis an nGaeilge féin gan dabht.  Cloisim agus aithním mó ghrá do mo theanga dúchais agus do m'oidhreacht agus do mo dhúchas mar Ghael agus mar dhuine daonna ar chaint nádúrtha diesbhéalach binnbhriathrach an Mhuircheartaigh.

Sunday, September 12, 2010

Grá don Ghaeilge 6

Leis an fhírinne a rá ceanglaím an grá atá agam don Ghaeilge le mo shaol mar scoláire agus mar mheánmhúinteoir.  Bhí an t-ádh dearg orm go raibh sármhúinteoirí Gaeilge agam ar scoil agus go h-áirithe sa bhunscoil.  Is cuimhin liom Mícheál Ó Muircheartaigh mar mhúinteoir sa mheánscoil le mo linnse mar dhalta agus ansin mar chomhmhúinteoir ar an bhfoireann teagaisc, gidh is gur éirigh se as an gceird bliain i ndiaidh dom tosnú ar an ngairm bheatha iontach tábhachtach sin mé fhéin.  Bhíodh sé riamh de nós ag na múinteoirí Gaeilge labhairt le chéile sa teanga san i gcónaí, agus mar a dúirt mé d'fhoghlaim mé a lán uathu thar na blianta.

Mar a dúirt mé, táim díreach tar éis dírbheathaisnéis Uí Mhuircheartaigh a léamh agus cé nach bhfuil an leabhar céanna scríofa as Gaeilge is féidir rithimí na Gaeilge a fháil i gcónaí ar Bhéarla an údair.  Anseo is ansiúd fiú faightear an feiniméan Éireannach iontach sin -an Hiberno English - i mbéal an údair.  Is fíor a rá, a chairde, go bhfuil an feiniméan sin ag fáil bháis le teacht chun cinn an idirghréasáin.  Mar shampla faightear an Hiberno-English san abairt seo leanas: "... and we gave most of the day in the church singing Latin hymns to the Blessed Virgin."  Níl an tuiscint is atá i gceist ag an Muircheartach anseo maidir leis an mbriathar "give" ag gabháil leis an mbriathar sin sa Bhéarla.  An Ghaeilge atá ar an abairt seo gan aon agó ná "!... agus thugamair an chuid is mó den lá sa tséipéal ag canadh 7rl."  Ciallaíonn  "thugamair" an rud ceanann céanna is a chiallaíonn "chaitheamair", sé sin, gan aon agó "and we spent..." sa Bhéarla.  Níl an chiall sin ag gabháil leis an mbriathar "give" sa Bhéarla, ach gan dabht tá an chiall sin ag baint le "give" sa Hiberno-English.  Mar a dúirt mé is féidir rithimí na Gaeilge a chloisint ar Bhéarla an Mhuircheartaigh i gcónaí.

Gan dabht ar domhan tá dlúthcheangal idir an dírbheathaisnéis nua-aimseartha seo leis na dírbheathaisnéisí iontacha fíorthábhachta a thagann ón gcuid sin sin den tír, dírbheathaisnéisí Mhuiris Uí Shúilleabhain, Thomáis Ui Chriomhthain agus Peig Sayers i mblianta luatha an chéid seo caite agus fiú le dírbheathaisnéis Mhaidhc Dainín Uí Shé, ceann a foilsíodh níos déanaí ar fad.  Luann an Muircheartach go gcaitheadh sé agus a chlann dheartháireacha a lán dá gcuid ama ag cuardach na farraige i gcomhair raice ó longa a scriosadh le linn an Dara Cogadh Domhanda.  Faightear an rud ceanann céanna sna leabhair a luaigh mé thuas, sé sin cuardach raice.  Chomh maith leis sin luann an Muircheartach na dírbheathaineisí cáiliúla seo ina leabhar fhéinig.  Admhaíonn sé go raibh grá mór ag a dheartháir Pádraig, RIP (iar-Phríomhfheidhmeannach Bhórd Soláthair an Leictreachais) ar na dírbheathaisnéisí clúiteacha cáiliúla sin a d'eascair as ithir Chiarraí agus as ithir an seanoileáin sin d'arbh ainm An Blascaod Mór.

Maille leis sin, luaitear a lán rudaí  agus imeachtaí eile i leabhar an Mhuircheartaigh is a luaitear ins na dírbheathaisnéisí clasaiceacha eile, sé sin fiach coiníní agus iascaireacht bhradán.  Chomh maith leis sin, ní raibh aon aibhléis nó leictreachas ar fáil ag daoine sa chuid sin den tír nó fiú in a lán áiteacha sa tír ag an am sin roimh scéim leictriú na tuaithe.  Tugann an t-údar cur síos iontach ar an gcaoi a dhéanaidis a gcoinnlí féin ag an am, coinnlí féin-déanta nó féinseirbhíse ar a thugtaí padóga nó "padógs" - coinnle féinseirbhíse déanta as ceirteacha clúdaithe le saill ainmhíoch.  Chomh maith leis sin tugann an Muircheartach cúntas maith dúinn ar bhairille céire a fuaireadar mar raic ón bhfarraige agus ar an slí a ndearnadar coinnlí as agus gur mhair na coinnlí céanna tráth an Chogaidh Dhomhanda go léir.

Ar lean

Tuesday, September 07, 2010

Grá don Ghaeilge 5

Sa phost deireanach agam sa bhlag seo bhí mé ag tagairt don chraoltóir agus don tráchtaire iontach san Mícheál Ó Muircheartaigh a bhí ina mhúinteoir sa scoil ar ar fhreastailíos sna seachtóidí mar dhéagóir, sé sin Scoil Uí Chonaill anseo i mBaile Átha Cliath.  Ní raibh sé mar mhúinteoir agam ach chaitheas bliain amháin ag múineadh ar an bhfoireann chéanna le Mícheál agus caithfidh mé a admháil gur fear fíórdheas cairdiúil é agus gur Gaeilgeoir fíorbhlasta deisbhéalach binnbhriathrach é ar deas bheith ag comhrá leis.

Mar a dúirt mé sa phost deiridh chomh maith táim díreach tar éis a chéad dhírbheathaisnéis From Dún Síon to Croke Park a léamh agus is fíorshuimiúil an léamh é domsa mar bhí aithne agam ar an bhfear céanna agus chomh maith leis sin luann sé daoine óna shaol múinteoireacha a bhfuil ar aithne agam.

Rud suimiúil amháin eile a bhfuil spéis agam féin ann ná na Coláistí Ullmhúcháin - coláistí ullmhúcháin speisialta lánGhaeilge a cuireadh ar bun in áiteacha éagsúla ar fud na tíre i mblianta luatha an Stáit s'againne chun ábhar múinteoirí idir bhuachaillí agus chailíní a ullmhú do na Coláistí Oiliúna.  Gheobhaidh tú léirmheas críochnúil ar leabhar taighde a scríobhadh faoi na coláistí féin A Gaelic Experiment : The Preparatory System 1926 – 1961 and Coláiste Moibhí le Valerie Jones ag an nasc seo leanas Léirmheas Feasta. Deireadh na seanmhúinteoirí Gaeilge liom thar na blianta - agus is amhlaidh go bhfuil cuid mhaith den fhírinne sa tuairim chéanna - gur thug an t-oideachas a bhí ar fáil sna coláistí céanna lámh chúnta nach beag do chur chun cinn na Gaeilge sna Coláistí Oiliúna agus uaidh sin amach go dtí na scoileanna naisiúnta i mblianta luatha an Stáit bhig seo.  Deirtear nach bhfuil béim ró-mhór ar an nGaeilge sna coláistí seo sa lá atá inniu ann.  Ach is tuairim mhaol í seo nach bhfuil mé ró-chinnte faoi in aon chor - mar níl aon fhianaise bheacht agamsa - agus tá a fhios agam, leis, go bhfuil na léachtóirí is na cúntóirí éagsúla Gaeilge sna colaistí éagsúla ag saothrú go díograiseach dúthrachtach i ngort na teangan céanna i gcónaí.

An coláiste ar fhreastail an Muircheartach air ná Coláiste Íosagáin i gContae Chorcaigh a bhí suite sa Ghaeltacht díreach idir Baile Mhic Íre agus Cúil Aodha.  Bhí an colaiste céanna faoi chúram na mBráithre ón Ord De La Salle.  Dob é an Bráthair Peadar, uachtarán agus príomhoide an choláiste, croí agus anam na scoile, a raibh suim nach beag aige sa teanga agus sa chultúr Gaelach.  Tugadh cuireadh d' aoínna speisialta chun labhairt leis na micléinn - scríbhneoirí,  filí, amhránaithe agus cumadóirí éagsúla Gaeilge.  Ní nach ionadh go raibh an Muircheartach sáite sa chultúr Gaelach ón tús gan trácht ar an bPeil Gaelach ina raibh sé páirteach mar imreoir díograiseach ó thús ar scoil agus sa choláiste.  Chaith sé seal chomh maith mar thraenálaí d'imreoirí fhoireann Chiarraí a bhí lonnaithe i mBaile Átha Cliath.

Nuair a bhí mé sa séú bliain sa mheánscoil chuir mé iarratais isteach ar na coláistí éagsúla chun bheith i mo mhúinteoir agus is cuimhin liom freastal ar chaint bheag a thug Mícheál ar ghairm an oide. Séard a dúirt sé go bunúsach ná nár cheart ná cóir d'éinne dul le bunmhúinteoireacht gan suim a bheith aige i agus cion a bheith aige ar scoláirí óga ó cheithre bliana go dhá bhliain déag d'aois agus nár cheart d'éinne dul le meánmhúinteoireacht gan suim agus cion dá shamhail a bheith aige nó aici do dhéagóirí mar bíonn ar an múinteoir an chuid is mó den lá a chaitheamh leo.  Comhairle mhaith uaidh an méid sin is dóigh liom.

Ar lean

Sunday, September 05, 2010

Grá don Ghaeilge 4

Ar na múinteoirí ar an bhfoireann i Scoil Uí Chonaill sna seascaidí agus sna seachtóidí den aois seo caite bhí Mícheál Ó Muircheartaigh an sárthráchtaire sin atá fós ag obair leis ar an raidio, gidh is go bhfuil sé tar éis ceithre scór bliain a shlánú ar dhromchla an phlainéid bhig ghoirm seo.  Go deimhin rinne sé an tráchtaireacht raidio ar an gcluiche sinsearach san iomáint inniu idir Tiobraid Árann agus Cill Chainnigh agus aréir bhí sé mar aí speisialta ar an gclár teilifíse Up for the Match nuair a d'iompair sé Corn Liam Mhic Chárthaigh isteach sa stiúidio teilifíse.  Ta Mícheál fós lán de chroí is d'aigne agus de dhíograis is de dhúthracht.  Ní chreidfeá go raibh ochtó bliain slánaithe aige - cheapfá nach raibh sé ach timpeall trí scór bliain d'aois.  Go maire tú an céad, a Mhíchíl!

Cén fath go  bhfuil Mícheál Uasal Ó Muircheartaigh faoi chaibidil agam anseo?  Bhuel bhí sé ina mhúinteoir bunscoile is meánscoile i Scoil Uí Chonaill i Sráid Risteamain Thuaidh, An Cuarbhóthar Thuaidh, Baile Átha Cliath , 1, scoil iontach stairiúil ar leag an Fuascailteoir Dómhnall Ó Conaill an bhunchloch sa bhliain chiniúnach sin 1828. D'fhreastailíos féin ar an meánscoil sin sna seachtóidí.  Ach mo léan ní raibh Mícheál agam mar mhúinteoir ach mhúin sé mo dheartháir óg Pádraigh.  Bhí Gaeilge bhreá bhinn riamh ag Mícheál.  D'eírigh sé as an mhúinteoireacht sa bhliain 1981 nuair a bhí sé bliain is caoga d'aois agus chuaigh sé go lánaimseartha isteach mar chraoltóir in RTE agus Raidio na Gaeltachta.

Nuair a chláraigh mé mar mhéanmhúinteoir sa bhliain 1980 agus nuair a thosaíos ag múineadh sa mhéanscoil chéanna bhí Micheál ar an bhfoireann liom ar feadh bliana. Fear deas séimh cairdiúil ab ea an fear céanna agus sin mar a chuireann sé é féin i láthair fós ar na meáin chraolacháin fiú sa lá atá inniu ann. Fear mór Gaeilge is ea é gan aon agó a rinne agus a dhéanann a lán ar son chúis na teangan.  Bhí sé ina chathaoirleach ar Bhord na Gaeilge uair amháin - eagraíocht ab ea í sin a aistríodh go Foras na Gaeilge  - an comhlacht nua a bunaíodh ag deireadh na bliana 1999 i ndiaidh Chonradh Aoine an Chéasta ó thuaidh.

Léigh me chéad dhírbheathaisneis Mhíchíl Uí Mhuircheartaigh, From Dún Síon to Croke Park (Penguin Ireland, 2004)  le déanaí .  Léamh iontach deas comhráiteach atá sa leabhar seo - cheapfá go raibh Micheál ina shuí in  aice leat ag insinst an scéil duit.  I ndáiríre píre is scéalaí iontach é an Mícheál céanna.  Sciobtar isteach sa scéal thú agus ní bhraitheann tú an t-am ag sleamhnú isteach is tú ag léamh na dírbheathaisnéise seo.  Rugadh é i nDún Síon, sráidbhaile beag cúpla míle soir an bóthar ón Daingean, Contae Chiarraí.  Breac-Ghaeltacht a bhí i nDún Síon agus bhí idir Ghaeilge is Bhéarla ag a chlann.  Mar sin bhí Gaeilge aige ón gcliabhán.  Caithfidh mé a rá go labhraíonn an Muircheartach binnbhriathrach deisbhéalach an Ghaeilge agus an Béarla leis na rithimeacha céanna.  Uaireanta ní bheadh fhios agat cé acu an Béarla nó an Ghaeilge a bhíonn á labhairt aige, tá na rithimeacha chomh cosúil le chéile.

Anseo is ansiúd sa leabhar faightear nathanna traidisiúnta a d'úsáidí sa Ghaeltacht nuair a bhí an t-údar ag fás aníos, mar shampla an bheannacht seo leanas a thug comharsa d'Aintín May nuuair a d'fhill sí ar an mbaile tar éis beagnach caoga bliain a chaitheamh sna Stái;t Aontaithe: "Dé do bheatha-sa abhaile."   Slí eile é sin chun "fáilte romhat abhaile a rá."  Abairt iomlán eile as Gaeilge sa leabhar atá scríofa as Béarla gan aon agó ná "Is cinnte go bhfuil solas na bhFlaitheas ar Chonn scéalach anois."  Ag tagairt do thaistealaí bóthair - nár thincéir é - d'arbh ainm Conn Riordan - fear fíor dheisbhéalach a raibh guth galánta Etonian aige.

Rud amháin eile a d'fhoghlaimíos ón leabhar ná gur smaoinigh an Muircheartach dul le múinteoireacht don chéad uair nuair a d'fhoghlaim sé go raibh scrúdú ann a thuill deontas nó scoláireacht i gcomhair an Choláiste Ullmhúcháin chlúitigh sin Coláiste Íosagáin a bhí suite cóngarach do Bhaile Mhic Íre.  Sé an fáth gur tugadh coláiste ullmhúcháin ar an sórt sin scoile ná gurbh ullmhúchán do na Colaistí Ollúna na coláistí sin.  Thagadh na scoláirí ó gach cearn den tír agus bhí gach canúint le cloisint ann - ó Chorca Dhuibhne i gCiarraí, ó gach contae sa Mhumhain, Ó Chonamara, Ó Thír Chonaill, Ó Phort Láirge agus ó Bhaile Átha Cliath.  Mar sin bhí cleachtadh ag gach ábhar múinteora ar gach canúint faoi leith - bhí sé nádurtha go leor nathanna mar "Conas ata tú?" "Conas taoi?" "Conas atánn tú?" "Cad é mar ata tú?" "Cén chaoi bhfuil tú?" a úsaid nuair a bhuailfeadh tú le duine ó na Gaeltachtaí éagsúla.

Ar lean

Saturday, August 28, 2010

Grá don Ghaeilge 3

Teach an tSolais, Árainn Mhór
Is maith is cuimhin liom an chéad uair a tháinig an teilifíseán - an gléas iontach úrnua sin a d'fhógair tús an chultúir nua-aimseartha in Éirinn - chun an bhaile bhig inar rugadh mé - sé sin, Ros Cré, Contae Thiobraid Árann sa bhliain 1962 nuair a bunaíodh Teilifís Éireann.  Ó thús tugadh áit speisialta don Ghaeilge - bíodh is go raibh sé sin beag go leor ó thaobh ama dhe - mar chuid thábhachtach d'ár n-oidhreacht agus d'ár gcultúr.  Sa bhliain 1965 chraol Teilifís Éireann sraith fhoghlamtha darbh ainm Labhair Gaeilge Linn ina raibh Eoin Ó Súilleabhain, aisteoir cáiliúil, mar láithreoir.  Buail ar an nasc seo leanas chun breathnú ar chartlann Amharclann na MainistreachEoin Ó Súilleabháin .  Mac ab ea é den scríbhneoir cumasach cailiúil sin Muiris Ó Súilleabháin a bádh go tobann tragóideach i mBá na Gaillimhe sa bhliain 1950. Sa bhliain 1967 craoladh sraith fhíor-thábhachtach eile de chláracha dar teideal Buntús Cainte.  Cheannaigh ár máthair na leabhair a bhí ag gabháil leis an tsraith dúinn.  Tá na láimhleabhair sin fós ar mo sheilfeanna áit éigint.  Chun blas a fháil ar an sórt ruda a bhí i gceist sa chlár sin breathnaigh ar an nasc seo: Buntús Cainte .  

An fáth go luaim na sraitheanna seo ná gurbh amhlaidh gur fhéach gach uile chlann a bhí ar aithne agam ar na cláracha sin.  Fáth eile a luaim na cláracha seo ná go ndeachaigh leabhar a scríobh Muiris Ó Súilleabháin (1904-1950) go mór i gcionn orm sé sin Twenty Years a-Growing (1933) a léigh mé nuair nach raibh mé ach deich mbliana d'aois.  Caithfidh mé a rá gur léigh mé an leagan Béarla den leabhar ar dtús mar ní raibh mo chuid Ghaeilge chomh snasta líofa sin chun Gaeilge shaibhir órga Uí Shúilleabhain a láimhseáil, ach is cuimhin liom gur léas an leagan Gaeilge dhe nuair a bhí mé sé bhliana déag d'aois.  Bhí múinteoir iontach agam don Ghaeilge ar scoil ag an uair sin, an tUasal Pádraig Ó Súilleabháin a raibh Gaeilge nádúrtha ó dhúchas aige - Ciarraíoch ab ea é ó bhaile beag éigint i gCorca Dhuibhne.  Bhí a fhios agam ansin go raibh neart Gaeilge ar mo thoil agam chun dul i ngleic leis an mbunthéacs Gaeilge Fiche Bliain ag Fás don dara h-uair.   Blianta ina dhiaidh sin d'athléas an leabhar arís nuair a bhí an Ghaeilge á déanamh agam mar ábhar sa chéim  B.A. i gColáiste na hOllscoile Bhaile Átha Cliath.

Tuesday, August 17, 2010

Grá don Ghaeilge 2

An Loch Thoir, Árainn Mhór, Iúl 2010
Is cuimhim liom nach ndearnamar mórán Gaeilge leis an múinteoir a bhí againn sa séú rang sa bhunscoil - an tUasal Mac Diarmada.  Cé go raibh neart Gaeilge aige bhí ní ba mhó spéise aige sa Mhata agus chaitheamar go leor ama ar an ábhar sin agus ar na h-ábhair eile seachas an Ghaeilge.  Ach dob'iad na Bráithre Críostaí a bhí i mbun na scoile sin - Scoil Ceanach Naofa, An Cuarbhóthar Thuaidh, BÁC, 1 - agus cuireadh Bráthair éigint nach cuimhim liom a ainm anois isteach chugainn cúpla h-uair in aghaidh na seachtaine chun cur leis an méid Gaeilge a bhí á teagasc ag an nDiarmadach.  Rinneamar na ceachtanna go léir nach mór sa leabhar clúiteach sin gramadaí a bhí ag na Bráithre Críostaí ag an am - Nua Chúrsa Gaeilge.  Tá an leabhar sin fós agam agus bhain me úsaid aisti ag tús mo shaol múinteoireachta.  Beidh togha na Gaeilge ag éinne a deir gur fhoghlaim sé a chuid ghramadaí ón téacleabhar iontach críochnúil sin!  Bhí an leabhar ceannann céanna againn nuair a d'aistríomar isteach sa mheánscoil  - Scoil Uí Choanaill sa bhliain 1971.  Chomh maith leis sin is maith is cuimhim liom go ndearamar gach ceist Ghaeilge ó na h-iarpháipéirí scrúdaithe den sean Teastas Bunscoile.

Sa mheánscoil rinneamar na h-ábhair go leir as Gaeilge don Mheán Teist.  Bhí se sin cosúil le tumadh isteach i gceann domhain linn snámha gan cumas snámha ionat.  Ach ba ghearr gur fhoghlaimíomar na téarmaí éagsúla a bhí bainteach le Mata, le Laidin, le Fraincís, le h-Eolaíocht agus le Tráchtáil i dteanga ár sinsear.  Sar i bhfad bhíomar go léir ag labhairt Ghaeilge go nádúrtha.  Go dtí an lá inniu fanann téarmaí mar thacair uilechumachtacha, fo-thacair, triantáin chomhshleasacha, ús, brabús, crios measartha, iompó Cancer, iompó Capricorn, an Mol Thuaidh is an Mol Theas agus a lán eile nach iad ar bharr mo theangan agam. 

Bhí a lán múinteoirí iontacha againn dona h-ábhair go léir nach mór.  Ba neamhghách ag an am drochmhúinteoir a bheith agat i Scoil Uí Chonaill a bhí mar long na brataí i measc scoileanna na mBráithre i mBaile Átha Cliath.  Na múinteoirí Gaeilge a bhí ann lem' linnse ná Mícheál Ó Muircheartaigh - an mórthráchtaire ar chluichí de chuid an Chumann Lúthchleas Gael - Mícheál Ó hEaráin ó Chontae Shligigh, agus Pádraig Uas. Ó Súilleabháin ó Chontae Chiarraí.  Ba ó na sármhúinteoirí críochnúla seo a d'fhoghlaim mé mo chuid Ghaeilge go léir is fíor a rá.

Seanbhád Iascaigh, Árainn Mhór, Iúl 2010
Ní cuimhin liom go baileach an t-ainm a bhí ar scoil ina ndéanadh sraith amháin na scrúdaithe as Gaeilge agus na ranganna go léir eile na scrúdaithe as Béarla.  Ach bhí na h-amanta ag athrú áfach agus ba sinne an rang deireannach a rinne ár scrúdaithe stáit as Gaeilge i Scoil Uí Chonaill.  Bhí mo dheartháir Pádraig sa rang díreach fúmsa ar scoil agus rinne seisean a scrúdaithe as Béarla agus bhí na múinteoirí ceannanna céanna aigesean is a bhí agamsa.

Saturday, August 07, 2010

Grá don Ghaeilge 1

Teach an tSolais, Arainn Mhór, Iúl, 2010
Nuair a bhí mé sé bhliana d'aois buaileadh tinn m'athair leis an ngalar polaimiailítis - chaill sé úsáid a láimhe deise, ach bhí an t-ádh dearg leis nár chaill sé ní ba mhó.  Ag an am sin chaill a lán daoine ar buaileadh tinn iad leis an ngalar uafásach sin úsáid a gcos agus fágadh a lán eile fiú ag maireachtaint ar scámhóg iarainn mar a tugadh ar an diabhal de mheaisín a rinne análú dóibh.  Ar aon nós bhí ar an gclann s'againne aistriú go Baile Átha Cliath ó bhaile beag Ros Cré i gContae Thiobraid Árann,agus ba sa chathair mhór a thosnaigh agus a d'fhás mó ghrá don Ghaeilge.

An bhliain chinniúnach míle naoi gcéad agus a seasca ceathair a bhí ann - deirim "cinniúnach" mar bíonn gach bliain cinniúnach, nach mbíonn?  Ar aon nós is cuimhin liom mo chéad lá ar scoil leis na mná rialta - ba cheart agus ba chóir dom bheith ag dul isteach sa chéad rang ag an am mar bhí mé in aois dó.  Chuir seanchailleadh de bhean rialta scrúdú léitheoireachta orm sa Bhéarla agus d'éirigh go geal liom leis sin.  Ansin chuir sí téacsleabhar Gaeilge ós mo chomhair amach agus d'iarr orm léamh.  Ambaist, ní raibh mé ábalta fiú is focal amháin a aithint agus d'fhanas im' thost neirbhíseach.  "Amadán," ar sise liom, bhain sí craith mhór asam agus is féidir liom fós fiú a mhéaracha tanaí géara a bhraitstint im' lámha.  "Caithfidh tú dara rang na naionán a dhéanamh arís, níl léamh agat!"  Agus sin mar a thit se amach go ndeara mé dara rang na naionán faoi dhó - an chéad uair i Ros Cré agus an dara h-uair i mBaile Átha Cliath."  Ag an uair sin ghlac na tuismitheoirí le moltaí na múinteoirí agus níor cheistigh siad aon rud.  Ar aon nós níor chuir an eachtra seo isteach nó amach ar mo thuistí féin.  Is cuimhin liom gur gháir m'athairse, agus dúirt go ndéanfadh an bhliain sa bhreis ar scoil maitheas mór dom.  Mar a thit cúrsaí amach bhí an ceart ag mo dhaid.

Nuair a chuaigh mé ar an mbunscoil bhí mé bliain amháin ní ba shine ná na buachaillí eile ach bhí mé i bhfad ní b'aibí agus bhain mé sult agus taithneamh as bheith ag déanamh m'obair scoile is bhaile i ndiaidh blianta ag gabháil do cúrsaí na naíonán.  Chuir na h-ábhair go léir iontas an domhain orm agus bhain mé taitneamh nach beag as iad a fhoghlaim.  Bhí mé i mo scoláire maith mar bhí mé ábalta gach rud nach mór a thuiscint.  Dúirt an chéad mhúinteoir a bhí agam, fear óg le folt maith mór gruaige rua air, nach cuimhin liom a ainm anois, go raibh bua na dteangacha agam, agus go raibh mé go maith ag an nGaeilge.

Ach an múinteoir ab fhearr a bhí agam riamh ná seanfhear d'arbh ainm an tUasal Ó Muirí, fear a bhí chomh maol le h-ubh.  Sár-mhúinteoir a bhí ann agus d'fhoghlain mé mórán i ngach ábhar go h-éasca uaidh, agus duine mór ceoil ab ea é agus chuireamar a lán amhrán, idir Bhéarla agus Ghaeilge go glanmheabhar ina rang.   Bhí O Muirí againn do rang a trí agus rang a ceathair agus b'uaidh a smaoinigh mé ar bheith i mo mhúinteoir don chéad uair i ndáiríre i mo shaol.  Le linn an dá bhliain sin thagadh Bráthair Críostaí d'arbh ainm Ó Cathasaigh isteach chun faobhar agus snas a chuir ar ár gcuid Ghaeilge.  Fear mór gramadaí ab ea é agus b'uaidh-sean a d'fhoghlaimigh mé na briathra go léir - gach aimsir, gach módh agus fiú An Módh Foshuiteach.  Ag an uair sin bhí béim an-mhór ar an ngramadach.  Bhí an t-ádh liom mar bhí an ceart ag an múinteoir rua go raibh bua na dteangacha agam.  Is cuimhin liom go bhfaigheadh cuid des na daltaí laga nó iadsan nár fhoghlaimigh a chuid cheachtanna buille den leathar, gléas uafásach smachtaithe a bhí ag na múinteoirí ag an am sin.

Uair nó dhó roimh dhul faoi na gréine: Árainn Mhór
Ansin cuireadh mé i rang a 5 A mar cheap an tUasal Ó Muirí go mba cheart dom roinnt ábhar sa bhreis a dhéanamh as Gaeilge.  Rinneamar Stair agus Tír Eolas ansin as Gaeilge.  Bhí múinteóir iontach againn sa rang sin - an tUasal Seán Ó Sé.  Fear mór Gaeilge ab ea eisean chomh maith.  Ní raibh pearsantacht ró-chairdiúil nó ró-thairraingteach aige ach bhí sé an-ordaithe go deo i leagan amach a ranganna agus i gcur chuige an teagaisc.  Bhíodh jab beag nó ról beag ag gach duiine dena scoláirí sa rang, duine chun giúirléidí na céimseatan a bhailíú ón gcófra agus iad a leagan faoi bhun an chláir dhuibh speisialta a bhí iage don chéimseata amhain.  Bhíodh ar dhalta eile seasamh suas as am faoi leith agus an focal "paidreacha" a ghlaoch amach agus ar chlos an gháir chatha san sheasadh na daltaí go léir suas chun paidreacha an lae a rá go béasadh solúnta.   Bhíodh ar dhaltaí eile garannaí beaga eile a dheamhach chomh maith - an chailc agus an glantóir a chur amach fé bhun an chláir dhuibh, na chláir éagsúla a ghlanadh, na cóipleabhair a bhailiú, agus fiú sean rothar Raleigh mór dubh a shiúil trasna an ranga chun an dorais le h-aghaidh chleachtadh coirp an tseanmhúinteora - théadh sé ag rothaíocht síos go dtí lár na cathrach gach lón nach mór. 

Bhí clár dubh speisialta eile aige don ailgéabar agus don uimhiríocht.  Ansin bhí clár beag tanaí ar leith aige d'fhoclóir na Gaeilge.  Chuireadh sé nathanna úsáideacha a bhí orainn a chur go glanmheabhar ar an gclár dubh speisialta sin.  Thugadh se "focla mairceálta" ar na nathanna cainte úsaideacha sin.  Mar a dúirt mé fear searbh ab ea é a dúradh go raibh crosta cantalach agus baisteadh an t-ainm "An Tarbh" air ó na seanlaethanta.  Bhí bata mór adhmaid aige ach ní chuimhin liom gur bhain se úsáid mhór as an mbata céanna ach dhá uair ar a mhéid nuair a thuill buachaillí dána an píonós sin.  Mar sin is féidir liom a rá go raibh glam Uí Shé i bhfad ní ba mheasa ná a ghreim.  Táimse fein ana-shásta go raibh múinteoirí den scoth sin againn -  sár-mhúinteoirí críochnúla maithe, a raibh meas acu ar a gceárd is ar a ndaltaí.  Muimhnigh nach mór a bhí sna múinteoirí a bhí againn ar scoil - mic fheirmeoirí beaga ó Chiarraí, ó Chorcaigh agus ón gClár.  D'fhoghlaimigh mé a lán uatha, go speisialta mo ghrá d'ár gcultúr agus dár dteanga ársa.

Ar lean

Thursday, July 29, 2010

Sos agus Saoire in Isca Marina

Ceann des na seanghiúirléidí ar taispeáint sna Due Casette
Tá an post seo á scríobh agam ó áit an-bheag d’arbh ainm Isca Marina, sráidbhaile beag iascaireachta timpeall deich gciliméadar ó dheas de chathair Soverato anseo ar chósta thiar Calabria, díreach ag bun an Mezzogiorno. Is anseo atá árasán ceannaithe agam fhéin agus mo bheirt dheartháireacha. Tá sé againn anois le bliain an mhí seo d’imigh tharainn agus táim cleachtaithe ar an timpeallacht máguaird um an dtaca seo. Tá na daoine dúchasacha an-chairdiúil ar fad mar is tuathánaigh iad go léir nach mór nó de bhunadh na tuaithe ar a laghad. Mar a dúirt bean an tí amháin a bhí i bhfeighil na cócaireachta i dteach Agriturismo ar a dtugtar Le Due Casette: “Sono Contadina,” sé sin, “Is tuathánach mé,” agus bhí sí ana-mhórtasach as sin. Caithfidh mé a rá go bhfuil meas mór agus cion nach beag agam ar a leithéid sin de dhaoine – daoine neamh-shoifisticiúil a chaitheann gnáthshaol agus a bhaineann an méid sin suilt agus súip as an saol gan bheith sa tóir ar an saibhreas as cuimse nó ar an rachmas.


Is amhlaidh go bhfuilim ag dul in aois, éirithe tuirseach de bheith sa tóir ar ardú céime i mo phost, nó dioplóma nua a bhaint amach nó carr níos fearr nó níos cumhachtaí a bheith agam nó pé rud nua eile atá sa bhfaisean ag an am seo. Ach, nuair a smaoiním air arís tá níos mó ná sin ag dul i bhfeidhm orm. Mar a deir na fealsaimh tá dhá mhódh ann chun an saol a chaitheamh – sé sin (i) rudaí a dhéanamh de shíor agus (ii) go simplí bheith beo, “to do” agus “to be” mar a thugtar orthu de ghnáth sa Bhéarla. I ndáiríre píre is é an chothromaíocht an rud is fearr – gach rud a bheith i gcothrom, gan a bheith ag dul thar fóir leis seo nó leis siúd. De ghnáth is é an chéad cheann a leanann an chuid is mó de dhaoine na nua h-aoise seo – daoine an aonú aois is fichead. Ta dearmad nach mór déanta acu ar an tarna módh maireachtála. Arís chun bheith praicticiúil agus réalaíoch caithfimid ár gcúraimí a chomhlíonadh, ár maireachtaint a thuilleamh, agus chucu-san caithfimíd bheith gníomhach agus ag déanamh. Admhaím sin ach caithfimid cothromaíocht a choiméad inár saol. Sin an fáth go mba cheart agus go mba chóir do gach éinne saoire mhaith a bheith acu, briseadh suntasach nó sos ó shaol na h-oibre d’fháilt go rialta. Sa tslí sin tugtar áird ar an sláinte mheabhrach

Friday, July 09, 2010

Árainn Mhór Abú

Bhuel, a chairde, táim díreach tar éis filleadh ar mo theach tar éis sos ró-bheag a chaitheamh istigh ar an oileán.  Bhí an áit bríomhar beomhar mar is gnách ag an am seo den bhliain le glórtha geala na scoláirí óga atá ag freastal ar an chéad chúrsa foghlamtha.  Bhí spiorad iontach, mar is gnách gan aon agó i measc na múinteoirí fosta.  Agus chuala mé nuacht ana-shuntasach gurbh í Gaeltacht Árainn Mhóir an t-aon Ghaeltacht a raibh méadú (as cuimse) ar líon na scoláirí inti, agus go raibh na huimhreacha titithe beagnach i ngach aon Ghaeltacht eile.  Bhuel, comhghairdeachas do Mhánas agus dá fhoireann iontach - tá sibh ag déanamh éachta thuas ansin.  Cathfidh mé a rá go mbraithim uaim an t-oileán, na daoine cairdiúla ón oileán agus gan dabht an fhoireann bhreá mhaith atá thuas ag Mánas - tá an t-ádh leis na scolairí múinteoirí den scoth sin a bheith acu -aon uair a fhágaim í.   Bím suite go brónach i mo charr ar an mbád farraingteoireachta ag amharc isteach ar an chloch ghalánta ghlas breactha le h-aol.

Is doiligh go leor na laethanta gruama seo nuair nach gcloistear aon rud ar na meáin seachas drochscéalta faoi oibrithe dá ligean chun siúil bheith in ísle brí.  Is rí-dhoiligh fosta éirí siniciúil faoin bpolaitíocht, faoi gheileagar na tíre, faoi chaimiléireacht na mbaincéirí, faoi fhíor-dhrochstaid an chórais leighis, fiú faoi staid na Gaeilge agus faoi fhabhanna eile gan aon agó.  Ach is amhlaidh gurb iad na daoine óga lena mbeocht, lena mbrí agus lena bhfuinneamh a choimeádann muid óg agus dearfach.  Chomh maith leis sin is rí-dheas a fheiceáil go bhfuil suim fós ag an méid sin daoine óga sa Ghaeilge.  Tugann sé instealladh dóchais dom tar éis beagnach ocht mbliana fichead a chaitheamh ag gabháil dá teagasc go bhfuil siad ann a bhfuil grá acu don Ghaeilge, seantheanga ár muintire.   Sin an fáth go bhfuil scoileanna samhraidh chomh tábhachtach sin dúinn go léir mar Ghaeil agus mar chultúr atá i bhfad níos difriúla ná an cultúr Béarla a roinnimid leis na Sasanaigh.  Agus nílim ag fáil aon lochta ar an dara cultúr sin atá againn.

Chun críoch a chur ar an bpost beag seo ba mhaith liom mo bheannachtaí a sheoladh siar ó thuaidh don Choláiste, dá fhoireann iontach uile agus do mhuintir an oileáin.  Chuir sé idir bhrón agus inspioráid i mo chroí bhocht nuair a ghlaoigh mé isteach ar Kathleen Boyle, bean uasal cróga lena bhfanainn sna seanlaethanta dom nuair bhí mé ag teagasc sa choláiste.  Mar is eol do chách tá Kathleen ag tabhairt togha na h-aire dá chéadmhac Neil sa bhaile.  Bheannaigh mé don leaid bocht.  Chaitheas uair a chloig léí agus caithfidh mé a rá go raibh mo chroí nach mór briste ar mo bhealach síos chun an bháid - a leithéid sin d'fhulaingt a fheiceáil ar láimh amháin agus a leithéid sin de ghrá máthara ar an láimh eile.  Gheall mé di go bhfillfinn sara i bhfad.

Caithfidh mé iarphost a chur lena bhfuil ráite agam thuas.  D'iarr Mánas orm léitheireacht bheag de mo chuid dhánta fein a thabhairt don dá ardrang i Scoil Athphoirt.  Caithfidh mé a rá gur bhain me an taithneamh agus sult as sin  a dhéanamh dó.  Pribhléid domsa ab ea é scaifte chomh béasach, tuisceanach, múinte a bheith mar lucht éisteachta, agus gan dabht ar domhan scaifte a raibh an méid suime sin acu sa Ghaeilge.  Bhí a fhios agam go raibh mé ar thalamh naofa an fhile dhúchais, talamh naofa Phroinsias Mhic an Bhaird, ach tá súil agam go maithfidh sé dom é.  Mar a dúirt mé sa teideal ar an bpíosa beag omóis seo:  Árainn Mhór abú!

Tuesday, June 01, 2010

Ar Ais Arís!!

Bhuel a chairde, ní thuigim cé chomh scioptha is a ghabhann na laethanta tharainn. Seo sinn agus mí an Mheithimh buailte linn agus muid ar thairseach an tsamhraidh. An uair dheiridh a scríobhas ar phár na blagchruinne bhí an domhan Gaelach faoi mhórbhrat bán an tsneachta. Sleamhnaíonn an t-am isteach ró-thapaidh ar fad. Ach sin mar a bhíonn cúrsaí i gcónaí is amhlaidh.

Táim díreach tagtha abhaile ó shocraid mo chol ceathar agus ualach an bhróin trom go leor ar mo ghuaillí. Fuair Briain bás go tobann an deireadh seachtaine seo d'imigh tharainn. Is amhlaidh gur bhuail taom titimis é - bhí an laige sin ann leis na blianta. Ní raibh sé ach cúpla bliain thar seasca agus é roinnt bhlianta éirithe as obair. Níor mhair sé fada go leor chun luach mhaith a shaothair a bhaint as a phinsean. Ach sin an saol.

Anois táim beagnach saor ó shrianta na bliana acadúla - faighimid laethanta saoire an tsamhraidh ar an Aoine seo. Bliain fhada thuirsiúil a bhí ann dom óir bhíos gafa le cúrsa acadúil - dioplóma san oideachas do dhaoine a bhfuil riachtanais speisialta orthu. Mar sin ní bhfuir mé deis aon rud a chumadh nó a scríobh sa bhlag Gaeilge seo agam. Caithfidh mé a admháil gur bhraitheas uaim an Ghaeilge. Chomh maith leis sin táim éirithe as an Ghaeilge a mhúineadh agus is amhlaidh go gcuireann sé sin isteach agus amach ar mo chumas sa teanga chéanna. Ar an láimh eile dhe bainim sásamh thar na bearta as an post nua atá agam ag teagaisc macléinn le Siondróm Asperger, Uathachas,nó iad siúd a bhfuil míchumais eile mar dhisléicse, diospraicse nó míchumais fhoghlama ginearálta orthu, bíodh sé sin éadrom nó meánach. (Asperger's Syndrome, Autism, dyslexia, dyspraxia, general learning disability, whether mild or moderate.)

Bhuel, táim druidte anois chun deiridh. Caithfidh mé críoch de shórt éigin a chur leis na smaointe fánacha seo agam. Caithfidh mé filleadh ar thobar na Gaeilge, bíodh sé sin sa léitheoireacht nó sa scríbhneoireacht féin. Gan dabht ba cheart agus ba chóir dom blaganna as Gaeilge a léamh agus fiú machnamh a dhéanamh orthu. Uatha san cuirfidh mé le mo stór focal gan aon agó.

Saturday, January 02, 2010

Athbhliain agus Athbheochan






Bhuel, a chairde, seo sinn agus bliain bhreá úr nua ós ár gcomhair amach agus áthas an domhain ar an bhformhór dúinn an bhliain dhubh dhorcha 2009 a adhlacadh i gcúinne breacscamallach ár n-aigní. Éinne a raibh an droch-ádh leis nó léi seal maith a chaitheamh in oispidéal - mar a chaitheas féin nuair a bhí mé in aois dhá scór dom - agus a éiríonn leo teacht slán sábháilte as an umar pianmhar sin - tugann siad faoin saol amhail is go rabhadar ag tosú as an nua. Ní réamhléiriú feistithe nó réamhchleachtadh atá i gceist againn ar dhromchla an phlainéid bhig ghoirm seo - ní fhaighimid ach seans amháin súp agus sult a fháisceadh as an mbeatha. Tagann an nath beag Laidine isteach im'aigne - "carpe diem" leis an seanfhile Rómánach Horáit a mhol dá léitheoirí gan ródhóchas a bheith acu as an todchaí éiginnte ach smaoineamh ar an am i láthair agus ar na buanna go léir ata againn anois díreach. ( = Carpe diem quam minimum credula postero). Dúirt seanchomhleacaí liom, atá éirithe as an mhúinteoireacht leis na blianta, go mbainimid an crannchur náisiúnta nó an lató gach lá nuair a éiríonn linn ár gcosa a leagadh ar an talamh fiú. B'fhíor dhó gan aon agó. Mhol seisean dom smathán uisce beatha a ól gach oíche. Mhol Horáit ina dhán clúiteach thuasluaite agam dul i muinín an fhíona. Gan dabht dob é Naomh Pól a mhol an rud ceannann céanna do na Críostaithe luatha chomh maith.

Bhuel, a chairde, táim i mo shuí in aice leis an bhfuinneoig thosaigh de mo theach ag breathnú amach anois is arís ar na páistí atá ag imirt leis an sneachta atá ina brat geal fíorbhán is grian leathchumasach an gheimhridh ag lonrú go dóchasach ann. Glacaim misneach agus dóchas as an bhliain úrnua atá ós ár gcomhair amach. Buíochas le Dia tá an Tíogar Ceilteach - miotas nimhneach na sainte is an chíocrais - básaithe agus adlactha. Táimid go léir, ceapaim, i bhfad níos réadúla faoi mhaoin agus saibhreas an tsaoil. Mar a deir an seanfhocal, agus bíonn neart gaoise agus eagna in sna seanfhocail chéanna - "Is fearr an tsláinte ná na táinte." Caithfidh mé deireadh a chur leis an bpost beag seo, cith d'fháilt agus m'aghaidh a thabhairt ar na bóithre sleamhaine geala agus cuairt a thabhairt ar mo mháthair ina teach banaltrais.

Guím athbhliain faoi shona is faoi mhaise oraibh go léir. Bainigí sult agus súp as an bhliain agus go raibh abheochan mhór in bhur saol agaibh!

Slán tamall.



Tá grianghraf den radhard ó m'fhuinneoig thosaigh curtha agam thuas ar barr an phoist