Popular Posts

Tuesday, January 30, 2007

Ómós do Chara Uasal Dílis


Slán leat, a Chara Dhil


Tarlaíonn rudaí ar an saol seo a sháraíonn ár n-intleacht bheag theoranta. An rud is mó a dhéanann amhlaidh ná an bás. Díreach anois táim ar tí dul amach chun freasal ar shochraid, socraid mhná. An bhean a dtagraím di anseo ná Marie Brady ón bPort Thoir i mBaile Átha Cliath a bhásaigh an Aoine seo caite. Bean iontach chairdiúil, fhial, fhlaithiúil, chneasta agus chineálta ab ea í. Máthair mhór ab ea í lena garpháistí féin agus do chaith sí le mo scolairí faoi is gur léi féin iad.

Chomh maith leis sin bean mhór feasa agus fiú gaoise í agus bhí mé in ann caint léi ar dhóigh nárbh fhéidir leat le daoine eile dá haois agus bhíodh comhairle mhaith aici dom maidir le páistí nó daltaí éagsúla. Déarfainn go raibh Marie sna seascaidí déanacha nó sna seachtóidí luatha agus caithfidh mé a rá gur fhoghlaimigh sí a lán óna saol, agus ní nárbh ionadh mar ba bhanaltra í le blianta in oispidéil éagsúla agus d’oibrigh sí mar bhanaltra phobail chomh maith. Ina dhiaidh di éirí as sin chuaigh sí ag obair go deonach ar san na seandaoine, sé sin bhí sí i bhfeighil ionad cúram lae sa Phort Thoir.

Chumas an chéad dá alt thuas sula ndeachaigh mé chun an tséipéil i gcómhair an aistrithe. Anois táim pillte ar an mbaile chun crioch a chur ar an bpost beag seo ina h-onóir. Dúirt an sagart a bhí i gceannas an tsearamanais gur bhuail stróc obann í oíche Nollag. Fuair sí bás ar an Aoine an séú lá fichead d’Eanáir. Bhí an séipéal lán go doras mar is amhlaidh go raibh aithne fhairsing ar Marie ar fud na h-áite de bhárr chomh cineálta agus chomh carthannach is a bhí sí riamh. Mar a dúirt an sagart tá dhá rud ar an domhan nach bhfuil aon smacht againn air – ár mbreith ar an láimh amháin agus ár mbás ar an láimh eile. Tagann leathrann chun chuimhne anois díreach: “Maireann an chraobh ar an bhfál ach ní mhaireann an lámh do chur,” agus seanfhocal a d’fhoghlaimíos ar scoil na blianta fada ó shin: “níl luibh ná leigheas in aghaidh an bháis.”

Ní airímid sinn féin ag dul in aois agus fiú ní bhraithimid luas na mblianta. Sleamhnaíonn siad isteach an-sciopadh ar fad. Bhásaigh m’athairse ina naoú bliain is seachtó dhó agus dúirt sé liom uair amhain nár mhothaigh sé na blianta ag gabháil thart agus gur bhraith sé ann féin faoi is go raibh sé ina seachtú bliain déag. Tagann dán iontach isteach i mo chuimhne anois díreach – ceann le Seán Ó Tuama, Ollamh le Gaeilge agus file iontach (a d’éag le déanaí) – dán faoin mbás. Ni fhanann ainm an dáin im' chuimhne ach ritheann na línte seo leanas liom: “A Chríost ná scaoil orm an bás faoi is a scaoilis an codladh orm inné” agus ansin athinsint ar na línte céanna ag deireadh an dáin: “A Chríost ná scaoil orm an codladh faoi is a scaoilis an bás orm inné.” Tá súil agam go bhfuil na línte beacht go leor. Níl mo dhíolaim filíochta le fáil agam anois, ach déanfaidh mé seic orthu ar ball beag. An rud a thaithníonn liom i bhfiliocht Uí Thuama ná go bhfuil féith na fealsúnachta chomh maith le féitheacha na cruthaíochta is na filíochta ann. Gan dabht ar domhan bhí an chosúlacht idir an codladh agus an bás riamh san fhilíocht agus déanann Ó Tuama dán iontach anseo as an mbunsmaoineamh sin!

Ar aon nós, A Mharie, tháinig do dheireadh cúrsa ró-luath ar fad agus ró-míthráthúil dúinn uile. Slán leat a Mháthair Mhór. Slán leat a bhean uasal mhín. Go raibh fáilte na n-aingeal rómhat isteach i bPárrthas Dé. Braithfimid uainn thú. Slán bóthar, a chara uasail.


Thuas ag barr an phoist seo tá grianghraf a ghlac mé ceithre nó cúig bhliana ó shin de Chrois an Phápa i bPáirc an Fhionuisce i mBaile Átha Cliath. Is in ómós do Mharie Brady a chuirim anseo é.

Sunday, January 28, 2007

Na Coillte Dúchasacha


Deireadh na gCoillte



Ceann de na dánta ab ansa liom agus mé ar scoil ná “Cill Chais.” Amhrán (caoineadh) agus dán atá ann a chaoineann deireadh na gcoillte nó deireadh na bhforaoiseacha in Éirinn chomh maith le deireadh an tsean-chórais Ghaelaigh. Do bhí an Tiarna Castlehaven, Tiarna Caitiliceach a bhí ina cheannaire ar na fórsaí dúchasacha le linn na tréimhse 1641-52 ina chónaí i gCaislean Chill Chais. Ach tagann an t-amhrán seo ó dheireadh na hochtú aoise déag nó tús na naoú haoise déag agus caoineann an t-amhrán bás an bhantiarna Mairéad de Buitléir Ba áit thábhachtach é an Caisleán Chill Chais mar phríomhláthair na mBuitléireach. Is í an Bantiarna Iveagh an “deighbhean” a luaitear san amhrán. Ach is ar an dá líne thosaigh atáim ag leagan béime anseo agus ar na línte seo chomh maith: Níl coll, níl cuileann, níl caor ann,/ach clocha is maolchlocháin,/páirc an chomhair gan chraobh ann/is d'imigh an géim chun fáin. Go bunúsach luann siad leagan na gcoillte. Is mithid dúinn véarsaí an amhráin chlúitigh sin a ghlaoch chun chuimhne. Seo dhíbh anseo thíos na focail:-



Chill Chais



Cad a dhéanfaimid feasta gan adhmad?
Tá deireadh na gcoillte ar lár;

níl trácht ar Chill Chais ná ar a teaghlach
is ní bainfear a cling go bráth.
An áit úd a gcónaíodh an deighbhean
fuair gradam is meidhir thar mhnáibh,
bhíodh iarlaí ag tarraingt thar toinn ann
is an t-aifreann binn á rá.



Ní chluinim fuaim lachan ná gé ann,
ná fiolar ag éamh cois cuain,
ná fiú na mbeacha chun saothair
thabharfadh mil agus céir don tslua.
Níl ceol binn milis na n-éan ann
le hamharc an lae a dhul uainn,
ná an chuaichín i mbarra na ngéag ann,
ós í chuirfeadh an saol chun suain.



Tá ceo ag titim ar chraobha ann
ná glanann le gréin ná lá,
tá smúid ag titim ón spéir ann
is a cuid uisce go léir ag trá.
Níl coll, níl cuileann, níl caor ann,
ach clocha is maolchlocháin,
páirc an chomhair gan chraobh ann
is d'imigh an géim chun fáin.



Anois mar bharr ar gach míghreann,
chuaigh prionsa na nGael thar sáil,
anonn le hainnir na míne
fuair gradam sa bhFrainc is sa Spáinn.
Anois tá a cuallacht á caoineadh,
gheibheadh airgead buí agus bán;
's í ná tógfadh seilbh na ndaoine,
ach cara na bhfíorbhochtán.



Aicim ar Mhuire is ar Íosa
go dtaga sí arís chughainn slán,
go mbeidh rincí fada ag gabháil timpeall,
ceol veidhlín is tinte cnámh;
go dtógtar an baile seo ár sinsear
Cill Chais bhreá arís go hard,
is go bráth nó go dtiocfaidh an díle
ná feictear é arís ar lár.




Cad a chuireann an t-amhrán seo im’ chuimhne dhom? Bhuel táim díreach tar éis sraith d'altanna a scríobh ar an mblag seo ‘gamsa ar an aibítir Ghaelach agus ar na crainn dhúchasacha ar sheas na litreacha éagsúla dóibh. Le linn dom staidéar a dhéanamh ar m’ábharsa bhí orm leabhar iontach Uí Choitir Irish Trees: Myths, Legends and Folklore a léamh agus roinnt eolais bhreise a d’fháilt ar an idirlíon ar na suíomhanna iontacha mar www.coillte.ie . Is amhlaidh a thiteas faoi dhraíocht na gcrann céanna! Chomh maith leis sin táim ag léamh leabhair bhig iontaigh dar teideal The Death of Life leis an Ath. Seán McDonagh SSC (The Columba Press 2004). Chomh maith leis sin bhíomar mar fhoireann scoile ag plé ceist na h-eiceolaíochta agus olldhíothú na beatha ar an domhan iontach seo ina bhfuilimid ag maireachtaint. Dob é an scannán cinniúnach fóirstineach úd An Inconvenient Truth a spreag sinn chun argóinte! De bárr ár n-argóintí spreagadh mise chun leabhar iontach Mhic Dhonncha a léamh agus dul isteach ar an suíomh iontach sin a ghabhann le scannán Al Gore. Brúigh ar an nasc seo chiun an suíomh a iniúchadh: http://www.climatecrisis.net/


Timpeall 5000 BC bhí Éire clúdaithe le foraoiseacha de dharacha, fuinseoga, leamhnáin, péiní Albanacha agus beitheanna. Ansan timpeall 3, 500 BC tháinig an fheirmeoireacht agus gearradh síos na foraoiseacha le h-aghaidh curaíochta agus féaraigh. Timpeall 500 BC baineadh úsáid as an gcéacht don chéad uair agus cuireadh brú nach beag ar na foraoiseacha. Sa bhliain 1600 AD ní raibh ach timpeall 12 % de thalamh na hÉireann faoi fhoraoiseacha. Sa seachtú agus san óchtú haois déag leagadh na coillte chun na tithe móra anseo in Éirinn agus sa Bhreatain féin a thógail agus chun báid sheoil a thógáil gan trácht ar ghualach a chur ar fáil do thionscal an iarainn i Sasana a bhí faoi lán tseoil ag an am. Chomh maith leis sin gan dabht bhíodh na réabhlóidithe Gaelacha i bhfolach sna coillte céanna. Mar sin gearradh síos na foraoiseacha. Timpeall 1800 ní raibh fágtha ach 2% dena foraoiseacha dúchasacha.



Anseo thús ag barr tá pictiúr a ghlac mé le déanai i Páirc Dalgan, gar don Uaimh i gCo na Mi. An crann atá sa ghrianghraf agam ná castán (Spanish nó sweet chestnut) nó an Castanea sativa sa Laidin.

Saturday, January 13, 2007

An tOchtú Litir Déag den Aibítir


An tOchtú Litir Déag den Seanaibítir – An t-Úr , an litir U

Tugann an Duinníneach “the heath tree” nó “the tree heath” mar mhíniú ar an litir U nó ar an Úr.  Níl eolas ar bith faoin gcrann nó faoin tor seo i leabhar Mhic Choitir, leabhar iontach suimiúil a dtagraím go minic dó sna leathanaigh seo.  Ach is tor síorghlas é an t-úr céanna a fhaightear go forleathan ar fud na Méanmhara.  An téarma laidine air ná Erica Arborea.  Fásann bláthanna bána cumhra ar an tor céanna i míonna Bealtaine agus Meithimh agus fásann sé go h-airde 3 mheadar ar a mhéid.   Is ait an t-ainm é mar mhíniú ar an litir U i nGaeilge mar ní fhaightear an tor seo go nadúrtha nó go dúchasach in Éirinn.  Caithfidh me níos mó staidéir a dhéanamh ar conas a tharlaíonn an rud ait seo.  Baintear úsaid as fréamhacha an úir chun píopaí a dhéanamh – píopaí i gcomhair chaitheamh tabac atá i gceist agam anseo dar ndóigh -na píopaí ar a dtugtar “Bruyère” nó “Briar”.


Seo dhaoibh thuas pictiúr beag den úr.

Thursday, January 04, 2007

An Seachtú Litir Déag




An Seachtú Litir déag den Seanaibítir

Is í an “teithne” nó an “teine” nó an T an seachtú litir déag den aibítir.   Ciallaíonn “teithne” “furze” i mBéarla dar leis an Duiníneach ach nílim in ann teacht ar ainm na litreach seo ná ar an bhfocal féin in aon cheann dena gnáthfhoclóirí.  Gan dabht tugann siadsan an focal “aiteann” ar “furze”.  Mar an gcéanna leis an foclóir idirlíne  www.focal.ie , níl sé ann ach an oiread.  Bíodh sin mar atá leanfad ar aghaidh le píosa beag scríbhinne ar an aiteann.

Tá trí fhocal ann i mBéarla ar “aiteann” mar atá: “gorse”, “whin” agus “furze.”  An rud is suntasaí faoin tor iontach álainn seo ná na bláthanna fíorbhuí atá beagnach faoi bhláth de shíor air.  Bhaintí úsáid as an adhmad dosna tinte sna seanlaethanta.  Fiú nuair a dhóitear nó nuair a ghearrtar go talamh é athfhásann sé tapaidh go leor.  Uaidh sin is siombal an tsaibhris agus na torrthúlachta é an t-aiteann.    

Tugann Mac Coitir seanfhocal nár chualas riamh im’ shaol go n-uige seo:  “An t-ór faoin aiteann, an t-airgead faoin luachair agus an gorta faoin bhfraoch: Gold under the furze, silver under the rushes and famine under the heather.”  Nach álainn é an seanfhocal sin, a chairde!  Seanfhocal, gar go leor don cheann seo ná ceann a fhaightear i gCo. Chiarraí:  “Mac rí an t-aiteann, mac bodaigh an fraoch: Furze is the son of a king, heather the son of a beggar.”

Luann an Coitireach trí nó ceithre cinn de scéalta béaloideasa faoin aiteann agus a shaibhreas.  Seo ceann an-ghairid ar fad:  Chuaigh fear in aimsir tráth chun aiteann a bhaint ar fheirm áirithe ar tuarastal scillinge don lá.  Chomh luath is a thosnaigh an fear oibre bocht ag obair ar an tor aitinn thit scilling amach ar an talamh roimhe.  Ní raibh air mar sin aon obair a dhéanamh an la úd!

Lá Bealtaine thugtaí bláthanna isteach sna tithe, chuirtí é ar an  bhfardhoras nó fiú sa tuí chun ádh a thabhairt do mhuintir an tí nó chun an samhradh a bhrostú isteach.  In áiteanna éagsúla ar fud na tíre chuirtí aiteann in áiteanna bainteach le bainne nó le h-im chun na síóga a choiméad ó chur isteach nó amach ar na táirgí seo!

D’úsáidí an t-aiteann chun na beithígh nó an stoc a chothú, chun leaba agus fothain a thabhairt dóibh.  In a lán áiteanna ar fud na hÉireann dhóití na toir aitinn san earrach nó i dtús an tsamhraidh chun na péacáin nó na buinneoga (young shoots -  feictear www.focal.ie ) óga a mhealladh chun saoil.  Thugtaí na buinneoga don stoc agus d’úsáidtí an luaithreach mar leasú talún.  Bhaintí úsáid as an adhmad chun camáin nó maidí siúil a dhéanamh.