Popular Posts

Saturday, October 20, 2007

"Is iomaí lá sa Chill orainn"




An Bás agus a dhosheachaint



Bhí tráth ann a dúradh gurbh é an gnéas an rud ba mhó a brúadh faoi chois. I lathair na huaire a mhalairt is ea atá an scéal. Tá an gnéas fite fuaite inár saol laethúil ó nuachtáin agus irisí go na meáin chraolacháin féin. Ach nílim ag gearáin faoi seo cé is gur féidir gearáin a dhéanamh faoi ísliú seo nó dí-ghrádú na mná go ginearálta. Ach nílim ag gabháil don mhóraltacht san alt seo ach ag déanamh pointe ginearálta.


Tá siceolaithe agus socheolaithe ann a deir gurb é an rud is mó a bhrúitear faoi chois inniu ná an bás nó réaltacht an bháis féin. Ceapaim go bhfuil an fhírinne á rá acu. Is cuimhin liom dhá leabhar ó pheann an Athar Joe Dunn á léamh agam – leabhair dhírbheathaisnéise i ndairíre a bhí iontu, cé gur dhírigh siad ar shaol an tsagairt mar chraoltóir reiligiúnda – é siúd a bhí ina cheannródaí ar an sraith iontach sin de chláracha dar teideal Radharc sna seascaidí amach. Sna leabhair siúd luaigh an tAthair Joe fíric iontach dar liom – sé sin go raibh an bás i gcónaí i gcloigeann an duine dhaonna san aois sin roimh na seascaidí. Sin ceann dena fáthanna dar leis a chuaigh an méid ollmhór sin de fhir óga agus de mhná óige chomh maith isteach san Eaglais. Bhí an saol gearr go leor – nó fiú ró-ghearr. Fuair a lán daoine bás an t-am a raibh sé ag tagairt dó de ghalair a bhfuil leigheas orthu againn inniu.


Tá an saol comhaimseartha an-dromchlach agus an-éadoimhin go deo. Brúitear an bás síos i gcónaí ón gcomhfhios (conscious mind) nó ón gcomhfhiosacht (awareness). Ní gá anois dul go dtí Sasana nó na Stáit Aontaithe le teacht ar dhiúltú an bháis agus ar ábhalmhéadú thábhacht na beatha saolta. Tá ‘chuile shórt againn in Éirinn na haoise nua – piollaí agus leigheasana a gheallann fad saoil dúinn go léir ó instealladh Bhotox go dtí na piollaí beaga gorma sin Viagra a dhéanann an chomhlacht Pfizer inár gCórcaigh féin. Níl aon dabht ar domhan nó go bhfuil ré an ábharachais linn. Cé go gceaptar go bhfuil réim an Tíogair Cheiltigh ag tosú ar theacht chun deiridh tá muid uile i bhfad bhfad níos saibhre agus i bhfad bhfad níos soifisticiúla. In go leor slite cónaímid i ndomhain dromchlach éadomhain. I ndomhan mar sin brúitear an bás faoi chois.


Ach, go h-íorónta, ar an láimh eile dhe, tá i bhfad bhfad níos mó coiriúlachta againn inniu in Éirinn – ionsaithe neamhspreagtha (unprovoked) ar dhaoine neamhurchóideacha soineanta inár sráideanna, gan tagairt a dhéamhamh dona dúnmharaithe uafásacha atá méadaithe as cuimse. Sa mhéid seo de tá an bás nó réaltacht an bháis á brú orainn in éadan ár mianta. Go gearr nó go bunúsach ní feidir an bás a dhiúltú nó fiú a shárú.


Ta seanfhocal ann ar maith liom agus deir sé go simplí: “Is iomaí lá sa chill orainn,” agus bhí leagan Béarla de ag m’athairse a théann: “We’ll be a long time dead.” Déarfadh m’athair seo nuair a bhí air, b’fhéidir íoc as saoire nó as rud mór nua. Bhí go leor leaganacha eile ar an sean ráiteas sin mar, “There are no pockets in a shroud,” nó, “You cannot take it with you.” Seanfhocal eile a d’fhoghlaimíos ar scoil ná, “Níl luibh ná leigheas in aghaidh an bháis.” Agus tá an fhírinne iontu mar sheanfhocail, nach bhfuil?



Leac cuimhneacháin na gCaoinleán i Roscré, Co Tiobraid Arann

Sunday, October 14, 2007

"Ní thagann Ciall roimh Aois"





Ciall agus Aois



De ghnáth foghlaimímid de réir mar a théimid in aois – ar a laghad an formhór dúinn! Mar sin ceapaim go dtiteann dualgaisí móra ar ghuaillne tuismitheoirí, sé sin a gclann mac agus a gclann iníon a thógadh le caighdeáin mhoráltachta mar dhea-iompar agus meas orthu féin agus ar dhaoine eile, sé sin le rá luachanna an phobail. Na laethanta seo is é mo thaithí féin agus taithí múinteoirí eile de mo chomhleacaithe go bhfuil ag clis ar thuismitheoirí smacht a choiméad ar a bpáistí, go h-áirithe ar a ndéagóirí. Bíodh sin is uile ba mhaith liom tagairt do dhá sheanfhocal ar chomhbhrí ins an bpost beag seo.


An chéad cheann ná “Ní thagann ciall roimh aois” agus is rí-fhíor an ráiteas seo ceapaim. An ceann eile atá ar chomhbhrí leis ná: “Ní féidir ceann críonna a chur ar cholainn óg.” Mar sin bhaist mé an teideal “gaois agus aois” ar an sliocht seo ‘gamsa. De ghnáth mar a dúirt me ag tús an phíosa seo go dtagann gaois le h-aois, sé sin go dtagann ciall le dul in aois dúinn. Slí eile chun e seo a rá ar ndóigh ná go bhfoghlaimímid ónár gcuid bhotún. Ach ó mo thaithí le déanaí is oth liom a rá go bhfuil daoine ann nach bhfoghlaimíonn óna gcuid bhotún. Is amhlaidh gurb é sin an chúis go bhfuil an méid chomh mór sin dúinn sna priosúin éagsúla ar fud an domhain!


Uaireanta nuair a fheicim droch-iompar na ndaltaí ar scoil smaoiním ar ceachtar den dá sheanfhocal seo agus glacaim píosa beag misnigh ar a laghad – á féach, níl iontu ach daoine óga agus b’fhéidir go bhfoghlaimeoidh siad amach anseo. Uaireanta eile bím níos réadúla agus glacaim leis go bhfuil siad imithe ó smacht a dtuismitheoirí agus go bhfuil siad drochbhéasach d’aonghnó. Uaireanta éirím éadóchasach faoin dtodhchaí. An bhfuil dul amú orm nó nach bhfuil? Ar aon nós is seanfhocail fhíora an dá cheann acu ar slithe áirithe.



Thuas ag barr an phoist seo d'uaslódail mé grianghraf diom féin agus de mo dhaltai ar thuras scoilego Delphi, Co Mhuigh Eo, Márta 2007. Tá súil agam go bhfuilim ar a laghad piosa beag nios ciallmhaire ná na buachailli óga agus gur thainig roinnt céille le h-aois.

Saturday, October 13, 2007

"Is ait an Mac an Saol"





Is ait an mac an saol



Chaitheas chuid den lá ag cuardach roinnt leabhair (leabhair Ghaeilge gan aon agó) i mo leabharlann agus tháinig mé ar sheancheann dar teideal “Onóracha sa Ghaeilge” le Fiachra Ó Dubhthaigh (Gill and MacMillian, 1983), údar a bhí ina mhúinteoir Gaeilge inár scoil-ne uair amháin sna seascaidí agus sna seachtóidí den aois seo caite. Ansin fuair sé post mar léachtóir agus oideachasóir i Roinn an Oideachais i gColáiste Phadraig, Má Nuad. Chlis orm go h-iomlán teach ar an dá théacleabhar a bheadh aisíúil dom ar scoil. Caithfidh mé iad a cheannach anois. Bhuel, a chairde, ar aon nós istigh ins an leabhar beag le Fiachra tá liosta de timpeall daichead seanfhocal. Chaitheas mo shúile orthu chun teacht ar chinn a bheadh ar a laghad spéisiúil agus toipiciúil dar liomsa ar aon nós. An ceann a phiocas amach atá mar theideal agam thuas ná “is ait an mac an saol” a chiallaíonn go dtarlaíonn rudaí aite sa saol seo. Is ait an mac an saol.



Dar liom go bhfuil an seanfhocal seo thar a bheith cliste mar ní féidir le héinne againn an saol ina iomláine nó fiú píosa beag de anois a thuiscint agus a mhíniú. Bhí seans gan dabht ag a leitheidí mar Leonardo da Vinci bheith ina “fhear mór athbheochana” in aois nach raibh an méid sin eolais ar fáil sa domhan. Inniu is gnách dúinn tagairt do “phléascadh an eolais” nó “ró-úalú eolais” (information overload) agus bíonn mearbhall ar an intinn daonna dá bharr. Tarlaíonn go leor rudaí ar dhromchla an domhain nach dtuigimid i gceart – mistéirí de ‘chuile short. Is féidir tagairtí a dhéanamh d'fhorbairt na teicneolaíochta agus na heolaíochta a dhéanann ár saol domhanda níos éasca an t-am ar fad. Taobh amuigh de sin is mistéir chruthanta amach is amach é an daonnacht féin. Is deacair nó fiú rí-dheacair iompar an duine dhaonna a thuiscint i gceart. Cé a bheádh in ann iompar a leithéid mar Mhichael Jackson a thuiscint i gceart? Cé a bhéadh ábalta bunchúiseanna nó spreagadh a leithéidí de dheachtóirí mar Hitler, Stalin, Papa Doc, Pol Pot, nó fiú Mugabe a thuisint. Go deimhin, is ait an mac an saol.




Chomh maith leis sin ritheann a lán fadhbanna fealsúnachta agus diagachta trénár n-intinn ó am go chéile:- “Cén fáth go maireann na daoine olca i bhfad agus go mbásann daoine maithe go h-óg? “Cén fáth go mbíonn an t-ádh dearg ar X agus an mí-ádh dubh ar Y? “An bhfuil Dia ann nó ná fuil?” “An bhfuil brí nó ciall ar bith leis an domhan?” “An féidir le héinne an t-olc a fhaightear ar dhomchla an domhain a ghlacadh ar láimh amháin agus maitheas Dé a ghlacadh ar an láimh eile? Nach bhfuil na coincheapanna seo frithráiteach (contradictory)?” Gan dabht tá móran ceisteanna ann seachas iadsan. Ach leiríonn siad an seanfhocal go maith. Is rí-chinnte gur ait an mac an saol.



Thuas ag barr an phoist seo d'uaslódáil mé grianghraf a ghlacas de ghrian an gheimhridh sna crainn i bPáirc Newbridge House bliain ó shin.

Thursday, October 11, 2007

"Níl aon Tinteán mar do Thinteán féin"




Níl aon tinteán mar do thinteán féin



Is dóigh liom nach bhfuil aon áit níos tarraingtí agus níos compórdaí ná ár dtinteán féin, sé sin ár mbaile féin, go h-áirithe díreach i ndiaidh lá fada tuirsiúil a chaitheamh san oifig nó i bpé áit ina mbímid ag tuilleamh ár gcoda. Ciallaíonn an focal “tinteán” an áit sin timpeall na tine a mbailíonn an lion tí thart uirthi. Mar sin braithimid slán sábháil ar ár dtinteán féin. Go deimhin is cuimhin liom nuair a bhíos an-óg ar fad go raibh fógraí ar an raidio agus ar an teilifís do chomhlucht cairpéad darbh ainm “Tintawn Carpets” mar is amhlaigh go raibh fhios ag na húinéirí go dtuigfeadh a n-éisteoirí impleachtaí an fhocail iontaigh seo.



Blianta ó shin bhailíodh an lion tí go léir thart ar an tine go h-áirithe oícheanta fuara an gheimhridh agus insítí seanscéalta chun na t-am a chur isteach roimh am luí. Bhíodh tithe speisialta ann leis ina mbailíodh na comharsana go h-iondúil, sé sin, tithe airneáin nó tithe airneáil. B’ansin thart fán tinteán a d’fhoghlaimigh na daoine óga na seanscéalta ón seanghlúin. Ba ar an dóigh sin a mhair an béaloideas – sé sin ó bhéal go béal.



Ar leibhéal eile tuisceana is féidir a rá gur meafar iontach é an tinteán don teach nó fiú don ghabháltas uile saolta a bhíodh ag na daoine sa seanaois – feirmeacha beaga don bhformhór. Bhíodh ar na feirmeoirí bochta a bhfeirmeacha beaga a roinnt ní ba lú fós chun spréanna a thabhairt dá gclann iníon ar phósadh dóibh. In Oileáin Árann ní raibh aon mhóin le fáil ceal pórtaigh. Mar sin bhíodh orthu aoileach bó a thriomú agus é sin a dhó in áit na móna. Má bhí móin acu le dó is ón nGaillimh a d’fhaightí í agus thugtaí isteach ar “Galway Hookers” í.



Anois chun clabhsúr a chur ar an bpost beag seo is cuimhin liom seanbhráthair críostaí a bhásaigh nuair a bhí sé naoi mbliana is ceithre scór d’aois ag aithris leagan eile den seanfhocal seo, leagan greannmhar a bhí ann nó sórt imeartas focal ar a laghad. An Bráthar Tomás Nioclás Ó Cadhla ab ainm dó – sár-mhúinteoir agus oideachasóir iontach ab ea é a bhí ina fhear uasal léannta, go ndéana Dia trócaire ar a anam dilis. Ba mar seo a chuaigh an leagan sin: “Níl aon tóin tinn mar do thóin tinn fein!” Bhuel, a chairde, sin mo chuidse don lá seo ar aon nós. Go dté sibh slán.




Thuas ag barr an phoist seo tá pictiúr de mo thinteán féin curtha agam - mo sheomra sui féin. Ghlac mé seo nios mó ná ceithre bliain ó shin.

Wednesday, October 10, 2007

"Maireann an Chraobh ar an bhFál ach ní mhaireann an Lámh do chuir."




Maireann an Chraobh



Ta sé thar a bheith in am agam tosnú as an nua ar scríobh ar an mblag seo ‘gamsa. Sleamhnaíonn an t-am thart beagnach i ngan fhios dúinn, bímid chomh mór sin sáite i gcúrsaí ár saoil, bíodh na rudaí sin beag nó mór, sultmhar nó pianmhar nó fiú leamh don chuid is mó. Is amhlaidh gur chaitheas an iomad ama ag gabháil dom’ bhlag Béarla ón uair dheireanach a scríobhas ar na leathanaigh fhíorúla so. Mhothaíos uaim an Ghaolainn caithfead a admháil anseo, go mórmhór a cuid rithimí iontacha nach bhfaightear anois fiú mar bhlas ar an saghas Béarla a labhraítear in Éirinn anois. Tagraím anso don Hiberno-English gan aon agó. Tá an sórt sin Béarla beagnach caillte i gCathair Bhaile Átha Cliath ar a laghad i laethanta seo téacsanna fóin agus ríomhphostanna.




Ar aon nós tharla gur tháinig mé ar leabhar iontach ar sheanfhocail i siopa Easons i Stáisiún Heuston inniu san iarnóin agus mé ar mo shlí chun dul ar cuairt chuig chara liom san ospidéal. An teideal atá ar an leabhar iontach seo ná: Ireland of the Proverb, (Town House, 1998, 2007) leis an nGaeilgeoir agus craoltóir binn blasta iontach sin Liam Mac Con Iomaire a bhí mar theanglannaí agus léachtóir teanga againne nuair a bhí mé ag staidéar na Gaeilge i gColáiste ns hOllscoile, BÁC, sna luathochtóidí den chéad seo caite. Tá an leabhar léirithe ag grianghrafanna iontacha – grianghrafanna a glacadh san aois seo caite den chuid is mó, a bhformhór sna Gaeltachtaí éagsúla. Tugtar lérgas doimhin dúinn sna grianghrafanna chomh maith leis na seanfhocail. Cabhraíonn an focal leis an íomhá agus an t-íomhá leis an bhfocal agus cruthaítear domhan iontach inár samhlaíocht idir eatarthu.




Ta sé ar intinn agam anois tosú ar shraith de sheanfhocail a chur ar an mblag seo ‘gamsa agus roinnt “fealsúnacht bhaile” mar a déarfá a scríobh faoin cor cainte sin. An teideal a bhaist me ar an bpost so ná: “Maireann an chraobh.” Is é an seanfhocal in a iomláine ná “Maireann an chraobh ar an bhfal ach ní mhaireann an lámh do chuir.” Is sórt leathrann traidisiúnta é an seanfhocal so. Tagraíonn sé d'aon chrann ar bith atá aon áit ar bith ar dhromchla an domhain so agus deir sé, má tá an crann sin sean go leor, go gcaithfidh go bhfuil an té a chuir an síol nó an planda beag san ithir ar dtús, go bhfuil an té sin san ithir é fein, sé sin é nó í marbh um an dtaca so. Mar a dúirt mé thuas ag tús na sleachta seo - sleamhnaíonn an t-am thart beagnach i ngan fhios dúinn, bímid chomh mór sin sáite i gcúrsaí ár saoil, bíodh na rudaí sin beag nó mór, sultmhar nó pianmhar nó fiú leamh don chuid is mó. Sin is ciall don seanfhocal. Tá seanfhocal eile cosúil leis sa Ghaeilge ach níl sé i leabhair Mhic Con Iomaire: “Níl in aon rud ach seal,” sé sin le rá go dtéann gach rud, agus sinn-ne ina theannta, in aois ar ball, go bhfeonn sé ar ball agus go bhfaigheann sé bás sa deireadh thiar thall.




Thuas tá pictiúr beag de chrann a thógas ceithre bliana ó shin i dTeach Newbridge i nDomhnach Bat