Popular Posts

Saturday, December 30, 2006

An tSail




An tSail, An Séú Litir Déag den tSeanaibítir

Ciallaíonn an tsail “sallow” nó “willow” i mBéarla.  Dar leis an Duinníneach thugadh na seanghramadóirí “banríon na litreach” (“Bainríoghan na litreach) nó “méirdhreach” (meretrix) ar an litir ilghnéitheach seo. (Feictear lch 962 dá fhoclóir iontach).

Fásann an tsail go h-iondúil taobh le h-uisce agus nuair a chuirtear chomh tapaidh is a fhásann sí maille lena caitíní áille san áireamh is fuirist a fheiceáil gur siombal iontach í den torrthúlacht agus den bheatha.  Cloistear na focail seo go minic uirthi i mBéarla nuair a luaitear an tsail, sé sin, “sally” nó “sallow” agus tagann na focail seo chomh maith lena h-ainm Gaeilge ón bhfréamh Laidine i.e., “salix.”

Nuair a luaitear an tsail séard a léimeann isteach de ghnáth inár n-intinn ná go bhfuil an tsail bainteach leis an mbrón agus leis an ologón agus leis an gcaoineadh.  Eascrann an nós seo againn dar le Roy Vickery ón salm iontach clúiteach sin Salm 137: “By the rivers of Babylon we sat down and wept/ when we remembered Zion./ There on the willow trees/ we hung up our harps.”  Uaidh sin go h-iondúil cloistear an téarma “weeping willow” i mBéarla ar aon nós.  Níl a fhios agam an bhfuil an téarma sa Ghaeilige nó in aon teanga eile.  

Ach dar leis an gCoitireach níl an tsail bainteach leis an mbrón nó leis an gcaoineadh i nGaeilge ná i seantraidisiúin na nGael.  Go deimhin glaonn Suibhne Geilt “sail ghlan grinn” uirthi.  Is crann uasal amach agus amach í an tsail.  Luaití go minic í sa tseanfhilíocht ó thaobh a h-áílleachta dhe.  Bhéadh an t-ádh leat dá dtabharfá slat saile leat ag dul ar aistear duit.  Dá gcuirfeá slat saile agus an craiceann bainte de timpeall ar chuinneog (churn) bhéadh im deas agat.

Ar nóta pearsanta is cuimhin liom m’athair a rá go raibh sé de nós ag na seanmhúinteoirí náisiúnta lena linn (na ficheadaí den fhichiú h-aois in Éirinn) slait nó bataí a ghearradh ón tsail.  Tá clú agus cáil ar an sail chéanna de bharr a solúbthachta – úsáidtear na péacáin (shoots) chun ciseáin a dhéanamh.

Dheintí an Chláirseach Éireannach go traidisiúnta as adhmad na saile – tá an chláirseach is mó clú in Éirinn, sé sin ceann Bhriain Bhorraimhe (an ceathrú h-aois déag) atá le feiceáil i gColáiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath déanta go huile is go hiomlán as adhmad na saile.

Thursday, December 28, 2006

An Ruis


An Ruis, An Cúigiú Litir Déag den tSeanaibítir

An litir ata faoi chaibidil agam anseo nó an litir “r” nó an ruis mar a ghlaoití uirthi.  Ciallaíonn an ruis “elder”i mBéarla.  Níl cruth ró-ghalanta ar an gcrann seo.  Chomh maith leis sin tugann sé boladh uafasach uaidh.  Is siombal é dá bharr don olc agus don draíocht nó don asarlaíocht (withcraft).  Ach chomh maith leis sin caithfimid a mheabhrú dúinn féin go bhfuil luibh agus leigheas ann in aghaidh gríos cnis nó gríos coirp.

Dar leis an gCoitireach, deirtear go mbaineann trí chomhartha shuntasacha le h-áit thréigthe viz., an Ruis fein, an neantóg agus an traonach/an gear goirt (corncrake).  Ós rud é go bfuil an ruis bainteach  le caillí agus le h-asarlaíocht tá sé thar a bheith mí-ádhúil cliabhán a dhéanamh as a h-adhmad – ar eagla go dtitfeadh an leanbh bocht tinn nó go ngoidfeadh na síóga é/í.  Ma bhuailtear páiste le slat ón Ruis nach bhfásfadh sé nó sí amach ansin.

Cosúil le crainn eile atá bainteach leis an olc – an sceach gheal agus an crann creathach – chreidtí gurbh é seo an crann ar ar cuireadh Íosa Críost chun báis.  In Éirinn uair amhain chreidí gur dhiúltaigh an Ruis fothain a thabhairt do Chríost agus uaidh sin amach dob í an crann ba mhoille a theacht faoi bhláth .

Níl tairbhe ar bith in adhmad na Ruise ach is féidir fíon bhreá a dhéanamh as a bláthanna agus as a caortha.

Peith nó an Litir "P"


An Ceathrú Litir Déag den tSeanaibítir – nó an pheith nó an litir “p”




Ciallaíonn an focal “peith” an tor darb ainm “dwarf elder” (Sambucus ebulus) sa Bhéarla.  Dar leis an suíomh idirlíne www.botanical.com tá comhchiallaigh eile uirthi, mar atá “danewort, walewort, blood hilder.”  Is planda luibheach nó planda lusach é (herbaceous) ar féidir a chur ag fás i gcuimhseog bhláthanna (herbaceous border) agus ní fhásann sí thar trí throigh ar airde.  Tá duilleoga, bláthanna agus sméartha na peithe cosúil le cinn an troim (The Elder Tree) féinig.  Dar leis an suíomh céanna go dtagann an seanainm “Daneswort” ón gcreideamh gur eascair an planda gránna seo ó fhuil na nDanar a bhí ina naimde ag Éireannaigh agus Sasanaigh araon.  Oibríonn an planda seo mar phurgóid (purgative), mar sheileachán (expectorant), agus mar fhualbhrostach (diuretic).  Faightear an planda seo go minic in áiteanna mar sheanfhothraigh nó seanfhoirgnimh.  

Tuesday, December 26, 2006

An Tri Litir Déag den Sean Aibítir




An Triú Litir Déag den tseanaibítir – an Oir – nó an litir “O”

Is mithid dom leanúint ar aghaidh leis an sraith ar na seanlitreacha  a thosnaíos na míonna ó shin.  An litir atá faoi chaibidil agam anseo nó an “Oir” nó an litir “O”.

Tugann an Duinníneach trí chrann nó trí thor mar aistriúchán ar an bhfocal “Oir”, viz., “broom, furze, spindle tree; name of the letter o and the diphthong oi.” (p. 813) ach ar sheiceáil dhom na trí thor seo i leabhar iontach Mhic Choitir, Irish Trees: Myths, Legends and Folklore(The Collins Press, 2003) is é an “spindle tree” an t-aistriúchán is cruinne agus is beichte ar an oir.  Feictear leathanaigh 146-7 ach go h-airithe i leabhar an Choitirigh.  Luann Mac Coitir seanscéal amháin ón Dindshenchus (Dinnsheanchas) faoi character darbh ainm Cairpre Lifechair a bhí ciapaithe céasta ag ceithre éan Aonghusa – leanaidís é ‘chuile áit a théadh sé.  Chuaigh sé i gcomhairle le draoi darbh ainm Bicne.  D’fhiafraigh an draoi de cén treo as ar thainig na h-éin.  Dob é an freagra a fuair sé ná gurbh ón oirthear agus ó áit éirí na gréine a tháinig siad dá sciúirseáil.  Chuir Bicne an oir faoi dhraíocht tré ortha speisialta a chanadh.  D’fhás an oir seo suas thar barr na gcoillte uile agus rug sé ar an gceithre éan agus choiméad iad i ngéibheann ansan gan bheith ag cur isteach a thuilleadh ar Chairpre Lifechair bocht.  An rud is suimiúla sa mhéid seo ná go nasctar an oir leis an éanlaith agus leis an ngrian.

Ós rud e go bhfuil adhmad na h-oire an-chrua go deo déantar briogúin (skewers), bioranna fiacla (toothpicks), pionnaí (pegs) agus fearsaidí (spindles), agus is ón bfocal deiridh anseo a fhaigheann an crann a ainm féinig gan dabht.  Deir an Coitireach go bhfuil an “spindle tree” bainteach leis an an litir oghamach “Ór” a chiallaíonn “gold”.  (leathanach 147) N’fheadar an bhfuil sé sin fíor nó an bhfuil sé ag meascadh suas an “oir” leis an “ór”?  

Sunday, November 12, 2006

An Nuin



An Dara Litir Déag den tSeanaibítear – an Nuin nó an “N”

Ciallaíonn an nuin “ash tree” i mBéarla nó an fhuinseog sa nuaGhaeilge.  Ta clú agus cáil ar an nuin mar gheall ar láidreacht agus solúbthacht a adhmaid.  Tá an fhuinseog nó an nuin bainteach le torrthúlacht agus leigheas.  Chomh maith leis sin deirtear go bhfuil an crann galánta seo gaolta leis an uisce.  Má fheictear crann ard fuinseoige ina sheasamh  i lár gabháltais ar bith deirtear gur siombal é de thorrthúlacht na talún ansin.  

Deirtí sa bhéaloideas gurbh í an nuin an chéad chrann a bhuailtí le tintreach in Éirinn agus sa Bhreatain féin.  I gContae Aontroma dheintí maidí stiúrtha ba as adhmad na nuine mar chosnaíodh an t-adhmad na beithígh saor ó gach uile olc.

Arís tá paradacsa ann sa mhéid is go ndeirtí go gcosnaíodh an t-adhmad seo daoine soar ó chailleacha ach ar an láimh eile dhe deirtí go raibh a scuaba déanta as an adhmad ceanann céanna.  Deirtí chomh maith gur bhain an Mhaighdean Mhuire féin úsáid as an adhmad seo chun tine a lasadh i gcomhair an leanbh Íosa a ní.  D’úsáidí an t-adhmad chomh maith ar an Mhór Roinn chun na nathracha nimhe a choiméad amach ó na tithe.  

Rud suntasach eile ná go raibh baint nach beag ag an bhfuinseog leis na toibreacha beannaithe – í féin agus an sceach gheal an dá chrann ba mhó a d’fhaightí timpeall ar thobar ar bith.

Baintear úsáid as adhmad na fuinseoige chun camáin a dhéanamh leis na blianta cairbreacha – de dheasca a sholúbthachta agus a láidreachta.

De réir mar a deir an Coitireach bhí cúig mhórchrann ann in Éirinn tráth agus ba fhuinnseoga trí chinn den chúig viz., Bile Uisnigh, díreach i lár ríocht Uisnigh, Bile Tortan i gContae na Mí agus Craobh Dhaithí i gContae na hIarmhí. (op.cit., pp 125-126)

Mar a dúirt me roimhe thuas d’úsáidí an t-adhmad chun camáín a dhéanamh agus mhúnlú.  Chomh maith leis sin dheintí sleánna, claíocha nó fálta, baill troscáin agus báid as adhmad an chrainn ghalánta seo.

Thursday, November 09, 2006

An Mhuin nó an tAonú Litir déag den tSean Aibítir


An t-aonú litir déag den seanaibítir – an Mhuin

Mar a deir an seanfhocal, “de réir a chéile is ea a thógtar caisleán.” Is amhlaidh an scéal leis an gcuntas atá á thabhairt agam ar litreacha na seanaibítire agus ar a gciall. Má tá leítheoirí ann dena postanna neamhchoiteanna seo amuigh ansin sa bhlagchruinne maithígí dul an mhoill le bhur dtoil!

An tseachtain seo is í an litir “m” atá idir chaibidil agam nó an mhuin mar a thugtaí air uair. Ciallaíonn an litir “m” seo an mhuin nó “vine” mar a thugtar air i mBéarla. Ach ní dóigh leis na scolairí gurb é sin an bplanda lena luaitear an litir “muin.” Is é is dóigh le Niall Mac Coitir gurb é an ramh-dhraighean nó an “buckthorn” an crann is mó atá bainteach leis an mhuin. An t-ainm as Laidin ata ar an gcrann seo ná Rhamnus catharticus. Dar leis an gCoitireach go gciallaíonn “muin” an téarma “thicket” as Béarla, agus aontaím leis. Molaim don léitheoir na leathanaigh seo leanas a léamh ina leabhar iontach galánta dar teideal Irish Trees: Myths, Legends and Folklore (The Collins Press, 2003): lch 90 – 91.

De réir an bhéaloideasa tá an crann seo, an ramh-dhraighean, bainteach leis an draighean (blackthorn) féinig, sé sin le rá gur crann a bhaineann leis an olc é an ramh-dhraighean. Sa Bhreatain sa seanaois bhí pisreog ann go raibh córóin spíne an tSlánaitheora déanta as adhmad an ramh-dhraighin. An paradacsa a bhí ann ná go raibh an crann ceanann céanna bainteach le cosaint in aghaidh an oilc chomh maith.

D’úsaidí caortha an ramh-dhraighin i leigheasanna áirithe, go speisialta mar phurgóid nuair a mheasctaí le mil iad.

Friday, November 03, 2006

An Luis







An Luis, nó an litir “l”, an deichiú Litir den Seanaibítir

Tugtar “quicken” ar an Luis de ghnáth i mBéarla ach ciallaíonn sé “rowan” chomh maith.  Mar sin is féidir dhá fhocal ar a laghad nó níos mó fiú a thabhairt air sa Bhéarla.  Sa bhéaloideas faighimid na h-aistriúchain seo ar an Luis: “Mountain Ash,” “Sorb Apple,” “Witchin,” “Wiggin Tree,”nó “Quicken.” Mar sin tá téarma eile, sé sin an caorthann, le fáil sa Ghaeilge mar ainm ar an gcrann clúiteach seo.  Faightear an crann seo go flúirseach ar fud na Breataine agus ar fud na hÉireann chomh maith le Mór Roinn na hEorpa.  O Bhealtaine go Meitheamh bíonn an luis faoi lánbhláth – bláthanna deasa bána a bhíonn air.  Tagraíonn an téarma Béarla “quicken”do chumhacht na beatha atá sa chrann seo agus tagraíonn an téarma eile sa Ghaeilge “an caorthann” do na caora breátha dearga a bhíonn ag fás air go luath san fhómhar.

Baineadh úsáid leathan as le linn na meánaoiseanna chun boghanna a dhéanamh, chun lámha nó cosa a chur in uirlisí agus chun babhlaí agus plátaí a chruthú.  Chomh maith leis sin dheintí subh as na caortha agus fiú fíona éagsúla in áiteacha éagsúla ar an Mór Roinn.

Dar leis na seandraoithe in Éirinn bhí cumhacht draíochta faoi leith bainteach leis an Luis chun daoine agus ainmhithe a choinneáil slán ó thine agus ó thintreach.  Tá an crann seo bainteach chomh maith leis an gcumhacht fhireann, sé sin le fearúlacht (I dtéarmaí eile, séard atá anseo ná cumhacht Yang).  Ghlaoigheadh na draoithe ar na déithe Lugha nó an Daghda chun cosaint a thabhairt dóibh in am an ghátair.  Chrochtaí píosa beag den Luis sna tithe chun dóitean a sheachaint agus timpeall mhuinéal chú chun luas a thabhairt dó le linn bheith ag fiach.  Bhaintí úsáid fhorleathan as i gcrónna na mba chun an bainne a chosaint agus chun na ba a choinneáil slán ó thubaist ar bith.  Ós rud é go raibh an Luis bainteach le tine agus le béithígh ní haon ionadh mar sin go raibh éileamh nach beag air le linn mhí an Mheithimh.  Sa seanaois in Éirinn thiomántaí an stoc idir dhá thine mhóra chun iad a choinneail ó gach mí-ádh agus ó gach baol.  Chaití an chéad toit ó gach tine a bheith ó adhmad an chaorthainn aon mhaidin Mheithimh ar bith.

Sinne a léigh an sean scéal clúiteach sin “Tóraíocht Dhiarmada agus Gráinne”is maith is cuimhin linn an tagairt do “Chaorthann Dubhrois”nó fiú “Caora Chaorthainn Dubhrois.” Bhí go leor súáilcí ag baint le Caorthann Dubhrois mar shampla ní bhuailfeadh tinn eile a d’ith na caortha ón gcrann speisialta sin.  Dá mbeithfeá céad bliana d’aois is dá n-íosfá de na caora ceananna céanna d’athrófá thar n-ais go triocha bliana d’aois.  Bhí an crann chomh cailiúil sin go raibh fathach mór a raibh aon mhórshúil amháin aige ina chloigeann mar chosantóir fíochmhar air – Tugadh an Searbhán Lochlannach ar mo dhuine.  Bhí ar Dhiarmuid bocht an fathach seo a dhúnmharú chun teach ar na caortha seo a theastaigh le géarghá ó Ghráinne bhocht.

Tá finscéal cáiliúil eile ann faoi Naomh Pádraig, Pátrún Naofa na hÉireann gur dhíbir nó gur ruaig sé ollphéist nó cailleach uafásach a bhí in ann tine nó dóiteán a chur as a béal (sórt dragúin ar ndóigh) ó Chruach Phádraig.  Tugadh an Chaorthannach ar an ollphéist seo.

Alan Harrison Ollamh le Gaeilge (1943-2005)






Alan Harrison (1943-2005)



Is maith is cuimhin liom an sár-léachtóir le Gaeilge agus an cumarsáidí cumachtach sin Alan Harrison.  Is cúis mhór bróin dom nár fhoghlaimigh mé gur éag sé go dtí le déanaí.   Bhí sé mar léachtóir agam le trí bliana, sé sin an fhad is a bhí an chéim B.A. á déanamh agam istoíche.  Is maith is cuimhin liom chomh maith an grá domhain a bhí aige dá ábhar agus dá mhicléinn.  Bhí dúthracht agus díograis agus fiú paisean ann i gcónaí don ábhar a bhí idir lámha aige.

Is oth liom a rá nár chuireas aithne air in aon chor mar dhuine daonna.  Ní bhíodh lucht na h-oíche ach timpeall trí uair an chloig aon oíche ar bith i gColáiste na hOllscoile ó 6.30 i.n. go dti 9.30. i.n. agus ní raibh nóiméad ar bith le spáráil againn – sé sin bhí an t-amchlán ró-lán agus an t-am ró-ghearr chun aon rud seachas staidéar a dhéanamh.  Maille leis sin, oibrithe laethúla ab ea muid lenár bpostanna lánaimseartha féin de ló.

Tá roinnt nótaí fós agam féin ó na léachtaí leis ar fhreastail mé orthu, agus tá siad fós so-léite agus intuigthe.  Ní nach ionadh sin, mar bhí Harrison an-mhaith ar fad mar léachtóir agus mar chumarsáidí.  Is cuimhin liom nach mbíodh aon charn mór nótaí aige – b’fhéidir leabhar amháin leis an mbunthéacs agus leathanach amháin leis na mórphointí scríofa air.  Déarfadh sé cad a bhéadh le rá aige i bpointí – abair naoi mórphointe – agus ansin thabharfadh sé eolas maith sothuigthe ar gach pointe díobh.  Ansin ag an deireadh d’athdhéarfadh sé na mórphointí i liosta.  Bhí sé an-soiléir ar fad agus d’fhaighimís an-éasca é nótaí a breacadh síos uaidh.  Is cuimhin liom chomh maith go raibh féith mhaith an ghrinn ann.

Chuireadh sé ionadh agus iontas orm go raibh a ainm as Béarla agus níor thuigeas i gceart cén fáth go dtí gur léigh mé a scéala báis san Irish Times.  Bhí sé ina bhall d’Eaglais na hÉireann agus d’fhreastail sé ar an scoil clúiteach úd Wesley College.  Ní thuigfeá óna chuid Ghaeilge a bhí chomh líofa sin - Gaeilge bhreá bhinn bhlasta Chorca Dhuibhne a bhí aige -  nár chainteoir ó dhúchas é.  Níor chuala mé riamh é ag labhairt an Bhéarla.  Mar sin thuig sé go maith a leitheidí mar Jonathon Swift agus Dr Anthony Redmond.  Ní nach ionadh gur chum sé leabhar iontach ar an dara duine anseo – scoláire mór Gaeilge ar mhinistéir Protastúnach é.

Seo píosa beag ón scéala báis a bhí san Irish Times: (an Sathairn, 30/04/2005):

“Alan Harrison, who has died aged 61, was professor of Irish at University College Dublin. An expert in 17th- and 18th-century Irish literature, he published studies of the Irish-speaking clergyman, Anthony Raymond, a friend of Jonathan Swift, and John Toland, the controversial philosopher. He was editing Toland's letters at the time he became ill.”

Leanann an sliocht ar aghaidh ag cur síos ar a shaol acadúil, conas mar a bhain sé B.A. agus Ph.D amach i gColáiste na Tríonóide tré thráchtas iontach a dhéanamh ar an gcrosántacht – foirm áirithe aoire ab ea an rud céanna a bhí scríofa i bprós agus i véarsaíocht.   Bhí sé mar léachtóir sa Ghaeilge i gColáiste na hOllscoile Bhaile Átha Cliath (UCD) ó 1967 go dtí 2005 – ocht mbliana triochad ar fad.
Na réimsí staidéir a chuir sé suim iontu ná an greann, an siamsa agus siamsóirí sa traidisiún Gaelach; litríocht agus léann na hÉireann sa tréimhse iarchlasaiceach; an dá theanga agus an dá chultúr in Éirinn i dteagmháil le chéile; béarlagair na Gaeilge; mórscríbhneoirí na Nua-Ghaeilge (Pádraig Ó Conaire, Tomás Ó Criomhthain, Máirtín Ó Cadhain, Seosamh Mac Grianna, Seán Ó Ríordáin agus daoine eile).

San achar fada sin deineadh léachtóir sinsir de agus ansin ollamh.  Ós rud gur shár-chumarsáidí é ní haon ionadh é gur deineadh Stiúrthóir Dearbhú Cailíochta (Director of Quality Assurance) de cúpla bliain sular bhásaigh sé.  
Duine den fhoireann ab ea é a bhunaigh an Eighteenth Century Ireland Society, nó an ECIS mar is mó a bhfuil aithne air.  
Chomh maith leis sin ba chomheagarthóir é ar an iris léinn  a thagann amach go bliantúil ón eagraíocht chéanna.  Ba dhuine dena heagarthóirí é maille leis sin ar an Field Day
Anthology of Irish Writing (1991) agus scríobh sé altanna scolártha  d’irisí éagsúla mar Irish University Review, Cahiers de Gita agus Études Irlandaises.

Seo leanas roinnt dena leabhair a tháinig óna pheann:
Ag Crinniú Meala: Anthony Raymond (1675-1726) agus léann na Gaeilge i mBaile Átha Cliath (1988), The Irish Trickster (1989) agus Béal eiriciúil as Inis Eoghain: John Toland (1670-1722) (1994).

Bhí féith an ghrinn ann i gcónaí agus séard a dúirt sé ar leaba a bháis ná gur fhoghlaimigh sé nach raibh sa rugbaí ach cluiche sa deireadh thiar.  Leaba i measc na Naomh go raibh ag a anam uasal agus síocháin Dé i gcónaí.


Friday, October 13, 2006

An Naoú Litir den Seanaibítir



An Naoú Litir den seanaibítir

Is mór an náire dom é go bhfuil achar fada imithe tharainn ó scríobh mé sna leathanaigh seo an uair dheireanach.   Tá go leor fáthanna nó cúiseanna leis an easnamh uafásach seo.  Ar an gcéad dul síos bhí mé as baile nó ar laethanta saoire san Iodáil agus in Éirinn, go raibh méachan mór oibre le déanamh agam sa bhaile agus ar scoil, agus go raibh me gnóthach leis an dá bhlag eile atá agam.

Ach caithfidh me a adhmháil gur cuid thábhachtach de mo shaol í an Ghaeilge.  Cé nach bhfaighim cleachtadh sa bhaile bainim úsáid aisti ar scoil.  Is múinteoir le Gaeilge mé a bhfuil tuairim agus aon cheathrú d’aon chéad amháin curtha isteach agamsa ag an gclár dubh.  Cén fáth nach mbeinn tuirseach den seomra ranga nó den mhúineadh i ndiaidh na tréimhse fada seo?  Ar shlí amháin tá an ráiteas seo thar a bheith fíor, ach ar an taobh eile den scéal is bréag cruthanta é!  Is bréag cruthanta é mar cé go bhfuilim tuirseach nílim bréan den mhúineadh.  Is geal liom bheith ag deighleáil le daoine óga, go h-áirithe iadsan idir ceithre bhliana déag d’aois agus ocht mbliana déag d’aois.  Chomh maith leis sin tá suim ag cuid bheag acu ina dteanga dhúchais agus tá meon cuíosach dearfach ag a lán acu ina leith.  Admhaím go bhfuil meon uafásach diúltach ag a lán eile ina h-aghaidh.  

Bíodh sin is uile tá sé mar aidhm agam anseo leanúint ar aghaidh ón áit ar chríochnaigh me leis an sean aibítir.  


An íodha nó an “i” nó an naoú litir den aibítir.   An t-aistriúchán Béarla ar an litir seo ná “The ivy tree" nó fiú "the yew tree". Ós rud é go dtugtar “gath” ar an  G gaelach uaireanta agus go  gciallaíonn an litir sin an planda“ivy” sa Bhéarla agus go bfuil béaloideas na litreach sin mínithe agam sa pbost a scríobh mé faoin “g” cheana féin  cloífidh me leis an míniú ar “ivy tree”.  Nuair a sheiceálann tú an Ghaeilge ar “yew tree” in aon nuafhoclóir faigheann tú an focal “iúr”.  Ach is breá liom an focal “íodha” mar fuaimíonn sé cosúil leis an litir féinig.  

Tá duilleoga síorghlasa an íodha an-nimhneach go deo  agus mar sin is siombal iontach é den bhás.  Ta an t-adhmad féin an-chrua agus is siombal maith é chomh maith den tsíoraíocht nó den saol atá le teacht.  Faightear an íodha (na h-íodhadha) go flúirseach sna reiligí agus gan dabht taobh le séipéil.  Cuireadh na h-íodhadha chun teoranacha an tséipéil a leagadh amach.  Tá an focal “íodha” bainteach leis an focal SeanGhaeilge “fid nemed” nó “sacred grove”.  San Albain deirtear go bhfaigheann an t-oileán beag “Iona” nó Oileán Í a hainm ó chrann an íodha.

Chomh maith leis an méid thuas tá traidisíun eile ann a deireann gur cuireadh Íosa Chríost chun báis ar an gcrann seo toisc go bhfuil sé chomh baintach sin leis an mbás agus leis an síoraíocht.  In Éirinn fadó dheintí bachaill na n-easpag as adhmad an íodha ar an gcúis seo.

Maireann an íodha sách fada, i bhfad níos mó na céad bliain.   Tá sé ráite is scríofa fiú gur chodlaíodh Suibhne Geilt nó "Mad Sweeney" sna crainn seo agus go h-áirithe sna h-iodhadha i nGleann Bolcáin.

Toisc gur deineadh soithigh, boghanna, saighid, sleánna, agus doirse, frámaí fuinneoige agus rl as an adhmad seo ba cheann de chrainn uaisle na coille é an íodha, ball dena Airig Fedo.

Monday, July 03, 2006

An t-ochtú litir d'Aibítir na Gaeilge: Uath



An t-ochtú litir dAibítir na Gaeilge:  Uath = h

Anois, a chairde, tá se in am dúinn leanúint ar aghaidh leis an ngnó atá idir lámha againn, sé sin cur síos ar na litreacha éagsúla den chló gaelach.  An babhta seo is í an litir “h” atá faoi chaibidil againn, nó “uath” mar a thugtar uirthi sa seanchóras. (h)

Seo mar a deir foclóir an Duinnínigh: “Uath, whitethorn (hawthorn) tree, auxiliary letter in the Irish Alphabet, used to express aspiration, prevent hiatus etc…”  Tugtar “an sceach gheal”ar an “uath”agus aistrítear go Béarla é mar “whitethorn” nó “hawthorn”nó fiú “Maybush.”Tá sé éasca go leor an crann seo a aithint mar fásann bláthanna bána go tiubh is go trom air le linn Mhí an Mheithimh agus feictear é go forleathan ar fud na hÉireann.  Sa bhéaloideas tá an crann seo bainteach leis an slua sí nó “na daoine beaga.” Uaidh sin luaitear mí-ádh, tinneas agus fiú bás leis an gcrann céanna, go h-áirithe leis an gcrann aonair.  Cloistear scéal bealoideasa faoi fhear a ghoid roinnt sceacha geala ón reilig i gCill Rialaig i gCo, Chiarraí.  Deirtear gur tháinig an slua sí ina dhiaidh agus go raibh air iad a athchur sa reilig.  Fágadh fear eile gan lúth na gcos is na lámh i ndiaidh an cleas céanna a dhéanamh.

Rinne an “Folklore Society”sa Bhreatain suirbhé le déanaí agus fuarthas amach go bhféachtar ar bhláthanna na sceiche gile mar chomharthaí an mhí-áidh fiú sa la inniu. (Féachtar, Irish Trees: Myths, Legends and Folklore le Niall Mac Coitir, Collins Press, 2003, pp. 52-3)

Rud coitianta fosta an milleán a chur ar an sceach gheal toisc gurbh aisti a rinneadh crois Chríosta agus gurbh óna dealga a rinneadh an chóróin spíne.

Bhí sa de nós i gCo. Chiarraí bláthanna na sceiche gile a fhágaint ar an ndríosúr le linn Mhí an Mheithimh chun na h-ainsprioraid a choiméad taobh amuigh den teach.



Thuas tá pictiúr den sceach gheal fé bhláth a ghlacas cúpla seachtain ó shin i Newbridge House.

Wednesday, June 21, 2006

An Seachtú litir d'Aibítir na Gaeilge


An Seachtú litir d’Aibítir na Ghaeilge.

Tá achar fada ann ó scríobh mé aon rud sa bhlag seo.  Maithigí dom é, a léitheoirí.  Bhíos ró-ghnóthach ar scoil ar ndóigh!  Chomh maith leis sin bhuail slaghdán samhraidh mé agus níor dhoiligh dom é a chur díom – tá cuid bheag de fós orm.  Anois ar aghaidh leis na h-iontrálacha ar ár n-aibítir cháiliúil.

Tugtar “gath” nó, níos minicí “gort” ar an  G gaelach.  Ciallaíonn an litir seo an planda“ivy” nó“field” sa Bhéarla.  Tugtar “eidhneán”nó “eidheann” ar an ngath nó ar an ngort sa nua-Ghaeilge agus san alt seo bainfidh me úsaid as an téarma nua-ghlactha seo.  Tá an t-eidhneán ana-áisiúil ar fad chun seanbhallaí gránna a chlúdach.  Is san Eoraip is mó a bhaintear úsaid as an bplanda úsáideach seo, sé sin le rá gur minic a fhéachtar ar an eidheann mar fhiaile sna Stáit Aontaithe mar ionsaíonn  sé na crainn ansin murab ionann agus san Eoraip mar a mbíonn na geimhrí níos measa.  

Sa traidisiún tá an t-eidhneán bainteach leis an bhfiniúin – tá a gcuid dhuilleoga ar an gcruth ceanann céanna – i bhfoirm triantáin nó fiú I bhfoirm an chroí ar ndóigh.  Go deimhin, is amhlaidh go bhfuil an carúl Nollag san “The Holly and The Ivy” cloiste go min-minic againn uilig. Gan dabht ar domhan tuigimid go h-éasca go bhfuil caora an chuilinn bainteach le dath na fola – dath dearg fhuil Chríost.  Ach tuigtear go forleathan go bhfuil siombalachas ársa págánach i bhfad níos sine sa chúlra chomh maith.  San aimsir réamhchríostúil bhíodh garsún gléasta i gculaith déanta as duilleoga an chuilinn agus an cailín gléasta is ceann déanta as duilleoga an eidhneáin agus do théidís timpeall an bhaile gléasta mar sin – sé sin ag tabhairt an nádúr mar a déarfá díreach tríd an chuid is dorcha den bhliain – am na Nollag.

Sa dá traidisiún – sa Phágántacht agus sa Chríostaíocht – tá an t-eidhneán ( agus an cuileann ar ndóigh) fite fuaite leis an síoraíocht agus leis an aiséirí ó na mairbh. Deir saineolaithe áirithe go bhfuil Íosa Críost féin bainteach leis an seandia Rómánach san Bacchus nó leis an dia Gréigeach Dionysus – déithe araon na fíona agus an óil alcólaigh.  Deir siad go bhfuil baint ag an eidhneán agus an cuileann leis an mbeirt acu.  In Éirinn deirtear go gcónaíonn an dreoilín bocht, a ndéantar fiach air go traidisiúnta lá Fhéile Stíofáin, san eidhneán.

Chomh maith leis an méid atá luaite agam thuas tá traidisiún eile ann – traidisiún ceangailte le hOíche Shamhna.  In áiteanna in Éirinn sna seanlaethanta chuireadh gach duine sa teaghlach duilleog amháin den eidhnéan i mbáisín uisce thar oíche agus an mhaidin dar gcionn thagadh siad ar ais féachaint an raibh aon athrú tagtha ar na duilleoga.  Na daoine nár tháinig aon athrú dá laghad ar a nduilleoga mhairfidís le bliain nó níos mó gan ghalar ar bith.  Na daoine eile, bhuel, fágfaidh mé fúibh an cheist sin a fhreagairt.  

Saturday, May 20, 2006

An Séú Litir d'Aibítir na Gaeilge



An Séú Litir den Aibítir

Fearn (F) : The Alder Tree.  

Uaireanta tugtar an fhearnóg ar an bhfearn.  Bhaintí úsáid as adhmad an fheárna sna seanlaethanta chun sciatha (=shields) a dhéanamh.  Nuair a ghearrtar adhmad na fearnóige athraíonn an dath ó bhán go fuil-dhearg agus mar sin tá an crann seo bainteach leis an mbás agus leis an gcogadh.  Tá baint aige, chomh maith, leis an tine ós rud é go bhfuil an t-adhmad dearg agus leis an uisce toisc go bhfásann sé taobh le haibhneacha agus taobh le portaigh.

De ghnáth is crann mí-ádhúil é an fearn dar leis an mbéaloideas – go speisialta má ghabhtar thar an gcrann seo ar aistear nó ar thuras duit.  
Creidtear gurb í an fhearnóg “An Chraobh Rua” den traidisiún ársa scéalaíochta sin ar an nglaotar “An Rúraíocht”.  Is in Uladh a d’fhás an traidisiún seo agus b’ Ultaigh iad na saighdiúirí agus na laochra a bhí bainteach leis.  Clann Ruai(dh)rí a tugadh ar an gclann ónar eascair “An Chraobh Rua.”  Gan dabht ar domhan ciallaíonn an focal “Rua(dh)” “dearg” nó “red” i mBéarla.

Baineadh úsáid as adhmad an fhearna chun sciatha a dhéanamh chomh maith le babhlaí agus soithigh eile an tí.  Úsáideadh é, maille leis sin, chun gualach (=charcoal) a dhéanamh.  Baineadh úsáid as na caitíní (catkins) agus as an gcoirt (bark) le haghaidh dathacháin.

Saturday, May 13, 2006

An Cúigiú Litir: An Eadhadh

An Cúigiú Litir dAibítir na Gaeilge:



An Eadhadh: E :

I mBéarla tugtar an “Aspen” ar an gcrann seo nó an “Populus tremula” sa Laidin.  Ciallaíonn an aidiacht“tremula”rud a bhíonn ag croitheadh.  Mar sin uaireanta cloisimid an leagan Gaeilge seo ar an gcrann, sé sin, An Crann Creathach.

Nuair a bhíonn fiú leoithne bheag ghaoithe ann tosaíonn duilleoga an eadhadh ag croitheadh agus ag siosarnach.  Mar sin deirtear gur comhartha é de theacht an bháis agus do ghiorracht an domhain atá le teacht nó don ósnádúr!  Deirtear chomh maith go bhfuil baint ó thaobh na fuaime dhe le ceol na mara.

Sa bhéaloideas deirtear go bhfuil an crann seo mí-ádhúil toisc é a bheith bainteacht leis an mbás.  Mar sin d’fhás nós traidisiúnta suas I measc an phobail go raibh Crois Chríosta déanta as adhmad an Eadhadh.  Sin an fáth go mbíonn an Eadhadh ag croitheadh – mar tá an méid sin náire air de bharr an drochghnímh seo! I nGluais Chormaic léimid faoin slat draíochta ar a dtugadh “An Fé”a bhí déanta as adhmad an Eadhadh.  Baineadh úsáid as an diabhal rud seo chun corpáin na marbh a mheá nó a thomhas.  Chomh maith leis sin leimid ins na scéalta fiannaíochta go raibh na seanlaochra úd, Oscar, mac Oisín, agus Oisín féin ag croitheadh ar a gcosa cosúil leis an Eadhadh nuair a bhuail an seanaois iad!  Leimid fosta sa scéal iontach san “Uidheadh Clainne Uisnigh”gur thosnaigh Deirdre ag croith cosúil leis an Eadhadh nuair a leag sí a súile don chéad uair ar Naoise Mac Uisnigh!  Is amhlaidh go raibh an mbás nó an chinniúint ins an braistint seo!  Ta an Eadhadh gaolmhar leis an Phoibleog (Poplar) agus tá traidisiún an chaointe bainteach leosan chomh maith.  Tá adhmad an Eadhadh ana-bhog ar fad agus mar sin níor baineadh mórán úsáide as le haghaidh aon rud don teach ná don fheirm!

Friday, May 12, 2006

An Dair - an Ceathrú Litir d'Aibítir na Gaeilge



An Dair (D) nó an ceathrú litir d’Aibítir na Gaeilge



Tugann an dair adhmad maith áisiúil dúinn - adhmad atá an-láidir ar fad. Chomh maith leis sin, fásann a lán dearcán air a sholáthraíonn bia cothaitheach d’ainmhithe éagsúla.  Freisin, is féidir a rá gur crann uasal galánta é a mhaireann na cianta.  Uaidh sin is siombal é den neart, den torrthúlacht, den ríogacht agus den bhuanseasmhacht.  Léitear sa Táin go leagann Cú Chulainn dair mhór ar a scríobhann sé litreacha ogham i mbearna chun arm Mhéadhbhe a shárú.  Maille leis sin, léimid sa scéal iontach Fiannaíochta sin, Tóraíocht Dhiarmada agus Ghráinne  gur stop na leannáin cháiliúla seo ag áit darb ainm Doire Dá Bhaoth.  Nuair a ráinig an bheirt acu an áit san do ghearr Diarmuid seacht ndoirse as adhmad an doire (oakgrove) (Gan dabht ar domhan is ón bhfocal san a tháinig ainm na cathrach clúití “Doire”).  Rinne Diarmuid an gníomh seo chun iad féin a chosaint ar a lucht leanta nó ar a dtóraitheoirí, sé sin Fionn agus an Fhian.  Bhí cumhacht dhraíochta ag na doirse seo déanta as adhmad na daire – ní raibh na Fianna in ann dul tríothu.  Bhí orthu fanúint taobh amuigh go dtí go dtiocfadh an laoch amach dá dheoin féin.  Chomh maith leis sin feicimid láithreach go bhfuil imeartas focal in aigne an scríbhneora – “doire” agus “doirse”!

Is fada atá sé inghlactha gurb é an dair crann mór na ndraoithe.  Is ón scríbhneoir agus ón staraí clúiteach Rómánach Pliny a fhaighimid an t-eolas iontach tábhachtach seo.  Mar a deir sé fein: “The druids…held nothing more sacred than the mistletoe and the tree that bears it, always supposing that tree to be an oak.  But they chose groves formed of oaks for the sake of the tree alone, and they never perform any of their rites except in the presence of a branch of it; so it seems possible that the priests themselves may derive their name from the Greek word for that tree.” (See Irish Trees: Myths, Legends and Folklore, Niall Mac Coitir, Collins Press, 2003, p. 60)  A mhalairt ar fad a chreideann na saineolaithe nua-aimseartha faoi bhunús an fhocail “druid” nó “draoi”.  Deir siad go dtagann an focal seo ón gCeiltis, “dru-vid”, focal a chiallaíonn “an-léannta ar fad.”

Gan dabht tuigimid inniu go raibh leanúnachas idir an phágántacht agus an Chríostaíocht in Éirinn – sé sin do bhaist na Críostaithe nua na sean áiteanna agus na sean rudaí, mar shampla – Bhaist siad Cruach Phádraigh ar an sliabh a bhí tiomnaithe do shean dia na gCeilteach, sé sin Lugh. Mar an gcéanna leis an dair i ndairíre píre, mar shampla “Daire Calgaich” nó “Doire” (Derry) a bhunaigh Naomh Colmcille.  Bhí scoil mhainistreach ag Maigh Daireach (Oak Plain) nó Durrow.  Áit chailiúil eile gan dabht ná Cill Dara nó Kildare a bhunaigh Naomh Bríd.  Glacadh leis go raibh an seanchrann daireach beannaithe aici agus gur mhair sé leis na blianta mar fhoinse míorúiltí!

Ta pictiúr de dhilleoga na daire curtha ag barr an phoist seo agam!

Tuesday, May 02, 2006

An Coll nó an Tríú Litir den Aibítir






An Tríú Litir den Aibítir

Táim tar éis an cló a athrú don phost seo.  Anocht táim ag baint úsaid as Cló Gaelach (Twomey).  Mar a fheiceann sibh tá s” (s) agus r(r) faoi Leith ag an gcló seo.  Taobh amuigh de sin níl mórán difríochtaí idir an cló seo agus sin de chuid Mhorley.  Feicim go bhfuil fadhb bheag leis an gcló féin, sé sin go bhfágtar spás litreach amháin díreach I ndiaidh úi bhfocal ar bith!

Is é Coll an tríú litir den sean-aibítir.  Ciallaíonn coll hazel treei mBéarla.  Tugtar Corylus avellanaar an gcoll i dtéarmaíocht eolaíochta na Laidine.  Arís faightear an coll taobh le haibhneacha nó locha agus mar sin is siombal é de thorthúlacht, daigne nó de ghaois, dionspioráid an fhile agus den eolas misteach.  Bhí ceangal nach beag ag Fionn Mac Cumhaill leis an gcoll, go háirithe le cnónna an choill.  Fuair Fionn a chuid eolais agus a chuid aigne tar éis dó a mhéar a dhó agus é ag cócaireacht an bhradáin fheasa.  Deirtear go raibh cnónna an choill mar bhia ag an mbradán ceanann céanna.  Fiú amháin deirtear go raibh sciath Fhinn déanta as adhmad an choill.  Na trí rudaí a chuir lucht Dé Danann muinín mhór iontu ná an Chéacht, an Ghrian agus an Coll.  Go deimhin is iad seo a leanas ainmneacha na dtrí ríthe deiridh den Tuatha Dé: Mac Cecht, Mac Gréine agus Mac Cuill.  Mar bhuille scoir ba mhaith liom an bhaint le hOíche Shamhna a lua toisc go mbíonn cnónna an choill aibí um Shamhain.  I seandlíthe na mBreithiumhan luaitear an coll mar ceann de na Airig fedonó crainn uaisle na coille.

Monday, May 01, 2006

An Dara Litir den Aibítir



Beith nó “Birch”
Beith = B = an dara litir d’ aibítir na Gaeilge.

Tugtar an t-ainm “Betula pendula” ar an “Silver Birch” agus an t-ainm “Betula pubescens” ar an “Downy Birch” sa Laidin – sé sin na hainmneacha  beachta eolaíochta atá orthu araon.  Tá an bheith bainteach le breith agus le páistí óga.  Baintí úsaid as an gcrann seo sna seanlaethanta chun scuaba a dhéanamh toisc  a leithéid de chraobhacha beaga is atá aici.   Bhíodh scuab beithe nach mór i ngach tigh sna seanlaethanta. Is siombal í an bheith mar sin den bhreith agus den athbhreith, den tsíoraíocht, den óige, den ghrá agus den ghlaineacht (= purity).  Sa scéal iontach sin a d’fhoghlaimíomar ar scoil – “Tóraíocht Dhiarmada agus Ghrainne” – léigheamar go ndearna Diarmaid leaba as luachair (rushes) agus as barr chraobhacha na beithe mar leaba grá dó fhéin agus do Ghráinne.

I bhfilíocht na Gaeilge sna sean laethanta tugtaí “finnbhean na coille” nó “the fair woman of the woods” ar an mbeith chéanna.  Chomh maith leis an leamhnán nó an ailm luaitear an bheith mar “aithig fedo” nó gnáthchrainn na coille.

Ag barr an phoist seo tá pictiúr de dhuilleog na beithe iniata agam.

Sunday, April 30, 2006

An Ailm nó an Leamhnán



  nó   a     an Ailm



Bheartaigh mé an post seo a scríobh sa bhunchló gaelach Bunchló GC le Vincent Morley.  Is féidir le h-éinne an cló seo a íoslódáil saor in aisce ón suíomh seo ar an idirlíon:

http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/mearchlar/fonts.htm

Mar a fheiceann sibh níor fhoghlaimigh mé fós conas nasc beag galánta gan an méid uafásach sin d’ fhocail a úsáid.  Chomh maith leis sin feicim nach bhfuil aon eochair ann chun an ponc a úsaid in áit an tséimhiú (nó ar cheart dom a scríobh “in áit an tséimhithe” – an mbeadh sé seo i bhfad níos cirte? – níl a fhios agam).  

Mar a dúirt mé i bpost roimhe seo baistear “ailm” nó “elm” (sa Bhéarla) ar an gcéad litir san aibítir Ghaelach.  Crann iontach uasal é an ailm chéanna.  Ghlaoigh seanfhundúirí na Stáit Aontaithe “Bean Uasal na Foraoise” ar an ailm Mheiriceánach.

Tugtar “Leamhnán” ar an “ailm” chomh maith sa Ghaeilge.  Tá an leamhnán nó an ailm bainteach leis an torthúlacht (fertility).  Is é an “Wych Elm” nó an “Ulmus glabra” (Ainm Laidine) an t-aon sórt ailme atá in Éirinn ó dhúchas.  I seandlí na mBreitheamhan ba cheann tábhachtach é des na “Aithig fedo” nó de ghnathchrainn na coille.  Is crann é an leamhnán atá bainteach le cosaint agus le cothú daoine agus ainmhithe maille leis sin – go h-áirithe d’fhaightí iad in aice na dtobar beannaithe.  Baintí úsaid leathain as adhmad an leamhnáin chun báid a dhéanamh nó chun foirgnimh a  thógáil in áiteacha taise.  Deineadh na chéadphíobaí uisce as adhmad na h-ailme ar an gcúis chéanna.


Tá bláthléaraid curtha agam thuas ag barr an phoist seo a léaraionn duilleoga an leamhnáin. Chomh maith leis sin tá litir ornáideach den "a" Gaelach curtha isteach agam - nil a fhios agam ce hé no cé hi an cruthaitheoir nó an dearthóir. Caithfidh me é sin a sheiceáil chun aitheantas a thabhairt dó nó di.

Friday, April 28, 2006

Aibítir na Gaeilge

A, B, c, d. e, f, g, h, l, m, n, o, p, r, s, t, u – An Tuamach = ainm an chló seo.

A = A = Ailm nó elm as Béarla

B = B = Beith nó birch

C = C = Coll = hazel tree;

D = D = Dair nó oak tree ;

E = E = Ea(bh)dhadh = the aspen;

F= F =Fearn = the alder tree

G = G = Gath = ivy

H = H = Uath = whitethorn tree

I = I = Íodha = ivy, also the yew tree.

L = L = Luis = the quicken tree.

M = M = Muin = the vine.

N = N = Nuin = the ash tree

O = O = Oir = the broom tree

P = P = Peith = the dwarf elder

R = R = Ruis = the elder tree

S = S =Sail = the willow tree

T = T = Teithne = the furze bush

U = U = Ur or Oir = the heath


Saturday, April 22, 2006

Iontas na bhFocal


Iontas na bhFocal.

Dob é san an rud a chuir iontas agus draíocht ar mo chroí agus mé i mo leaid óg – iontas na bhfocal.  Bhí suim agam riamh i bhfocail, ní amháin an míniú beacht a bhí ag aon fhocal áirithe ach fiú an fhuaim a dhéantar nuair a thugtar guth daonna dó.  Bhí mé riamh faoi dhraíocht na mbriathra.  Bhuel, cad a chuir an méid sin caint fhileata isteach im’ chloigeann, deir tú?  Bhuel inné chuas isteach ins an siopa leabhar is ansa liom i gcathair Bhaile Átha Cliath – sé sin, Hodges Figgis i Sráid Dawson – chaitheas tuairim is dhá uair a chloig taobh istigh dá bhallaí tarraingteacha ag láimhseáil na seod luachmhar seo – leabhar i ndiaidh leabhair a léim isteach i mo lámha!  Caithfidh me a rá go bhfuil raon maith leathan leabhar acu as Gaeilge agus chaitheas leathuair a’ chloig ag na seilfeanna céanna.  Cheannaigh me dhá leabhar bhreatha mhaithe – Foclóir Gaedhilge agus Béarla an Duinnínigh agus leabhar iontach machnamhach leis an bhfile is mó is fearr liom atá ag scríobh leis as Gaeilge na laethanta seo – Cathal Ó Searcaigh.  Seal i Neipeal atá mar theideal ar leabhar an tSearcaigh.

Arís iontas agus draíocht na bhfocal.  Dhera, is Bíobla é Foclóir an Duinnínigh leis an fhírinne a rá – tá sé ag cur thar maol le gaois na bhfocal agus le saíocht an bhéaloideasa.  Tá seoid i ndiadh seoide le fáil taobh istigh dá chlúdaigh bheannaithe.  Rud beag amháin anseo daoibh, a léitheoirí dílse, ná ainmneacha litreacha na h-aibítire féin – ainm chrainn is ea gach litir acu, mar shampla: A = Ailm nó elm as Béarla;B = Beith nó birch; Coll = hazel tree; D = Dair nó oak tree ; E = Ea(bh)dhadh = the aspen; F= Fearn = the alder tree 7rl.  Tabharfaidh me an liosta ina iomláine sa chéad phost eile.

Maidir le Cathal Ó Searcaigh bím de shíor faoi dhaíocht ag a bhinnbhriatharachas agus a dheisbhéalachas sa Ghaeilge.  Ní dóigh liom gur scríobh se dán dona ina shaol.  Tá a chuid scríbhneoirachta macánta, domhain, machnamhach agus spreagúil múscailte.  Críochnóidh me an post seo le cúpla focal ó mo Ghurú Gaelach Gaeilge: Ag caint dó faoin ndreapóireacht a rinne sé, i measc foireann dhreapadóirí, suas an Sliabh Ganesh Himal agus an barr bainte amach acu atá sé sa sliocht seo: “Bhí an spéir ina chaorchrith lonrach os ar gcionn, gach réalta ina aibhleog dhrithleogach sa chraos tine seo, iad chomh cóngarach sin dúinn go dtiocfadh leat, mheasfá, ceann acu a phiocadh as an ghríosach dá mbéadh maide briste agat...”Chuir se mé go dtí an foclóir agus bhí mé lán tsásta focail nua a fhoghliam.  Beannacht leat a Chathail Dheisbhéalaigh na nGael – is tú mo ghurú gan aon agó – gúrú maith agat fein!

Seo thuas agaibh, a léitheoiri, pictiúr a ghlac mé de Sliabh Etna dhá sheachtain ó shin agus mé ar mo laethanta saoire sa tSicil. Ceapaimse go bhfuil sé ar chomhchéim le Ganesh Himal ó thaobh an mhisteachais de.

Tuesday, April 18, 2006

Dán ar thóir an Mhisnigh


Salann ar Eireaball Spideoige

Uaireanta braithim uaigneach agus gruama
Is titim in umar domhain an éadóchais.
Uaireanta níl aon dul as agam mar tá an laige sin ionam.
Diaidh ar ndiaidh braithim an t-anam ionam ag titim
Síos, síos, síos agus mé caillte scanraithe i dtír anaithnid.
Ar ocáidí mar seo téim amach ag siúl ar thóir faoisimh bhig,
Cé chomh sealadach is a bheadh sé.

Tagann an ghruaim aniar aduaidh orm
Mar namhaid ceilte taobh thiar den chlaí –
Pléasc an luíocháin obann dom’ scanrú,
Dom leanúint mar scáth dorcha i gciúnas na hoíche,
Mar scamall dubh ceangailte dem chroí.
Cá bhfuil fuascailt nó faoiseamh le fáil?
Téigh i muinín an mhachnaimh is tóg go bog é

A deirim liom féin arís is arís – bog, bog, bog.
Glac cúrsaí go réidh, réidh, réidh,
Éist leis an gcorp is leis an anam.
Téigh amach le do chairde agus ól deoch nó dhó.
Téigh go dtí an dochtúir agus lean leis an leigheas.
Ach níor tháinig an ghaois seo ró-shaor.
Is coimlint cheart í an saol scaití.

Gach rud i mullach a chéile is dóigh –
Droim láimhe óna foilsitheoirí,
Diúltú ó dhuine amháin dena moltóirí –
Nár thuig sé i ndáiríre go scríobhaim le fuil mo chroí?
Á rá nach bhfuaireas mo ghuth féin fós –
A leithéid de ráiméis nach bhfuilim sásta glacadh leis
Agus ansin an diúltú mór ó ghrá mo chroí

Áine gheal ghortaithe mo chroí – ró-ghortaithe
Leis an fhírinne a fheiceáil go bhfuil sí i ngéibhinn intinne
Ag teaghlach smachtúil, smachtúil, smachtúil –
Iad go léir gortaithe is ag gortú a chéile gan chiall
Agus ansin slaghdán samhraidh is trom-ualach na h-oibre
Go léir ina luí ar mo ghuaillí ach glacaim guaim, guaim, guaim
In áit na gruaime, gruaime, gruaime

Agus buailim amach ag siúl,
Bím ag comhaireamh mo choiscéimeanna,
Ag éisteacht leis na h-éiníní.
Glacaim cithfholcadh,
Suím mar Ghautama Siddartha le mo chosa crosáilte
Agus súim isteach anáil fhada mhór –
Doirtfidh mé salann m’anama ar eireaball spideoige.

N.B. Scriobh mé an dán seo timpeall dhá bhliain ó shin ach ceapaim anois go mba chóir dom é a chur i gcló ós comhair an phobail anseo. Cé go mbaineann sé le galar na gruaime, tá go leor pointi dóchais ann, mar shampla, an machnamh, an cleachtadh coirp, siúlóid, an nádúr, ag siúl cois farraige 7rl. Mar sin ceapaim gur dán ar mheá cothrom é.

An grianghraf atá curtha agam leis an bpost seo ná ceann a ghlacas le déanai de loscann is mé ar thuras scoile chuig Delphi le mo chuid daltai.

Friday, April 07, 2006


Uasal (agus tuirsiúil leis) céird an Oide!


Tá tuirse an domhain orm is sinn ag teacht chun ceann scríbe – sé sin lá deiridh an téarma, buíochas le Dia Mór na Glóire. Ta ‘chuile mhúinteoir ar an bhfoireann s’againne tuirseach traochta spíonta. Sin mar a bhíonn cúrsaí sa mhúinteoireacht i gcoitinne, go háirithe le blianta beaga anuas. Tá a fhios agam go bhfuilid ann a deir – agus a lán acu gan aon agó - nach ndéanaimid faic na ngrást. Na daoine a deireann sin ceapaim féin go raibh taithí uafásach scolaíochta acu, go raibh múinteoirí nó fiú múinteoir uafásach amháin acu a mhill gach suim a bhí acu sa bhfoghlaim. Is mór an trua é sin. Tuigim a gcás, ach níl sé cothrom nó féaráilte an milleán a chur orainne go léir. Is amhlaidh gurb iad na brúnna a thagann ón sochaí (agus an strus dá mbarr) is cúis don tuirse dosheachanta seo ó mo thaobhsa de agus ó thaobh mo chomhghleacaithe dhe. Caitear gach cúram sa saol i dtreo an chórais oideachais – cláracha nua mar Stay Safe Programmes, SPHE, CSPE, Life Skills, ullmhúchán do shaol na hoibre 7rl. Ach leis an fhírinne a rá tá i bhfad níos mó ná seo ann. Le dá sheachtain anuas tá na cúrsaí praiticiúla go léir faoi lán seoil, mar atá, scrúdaithe béil sa Ghaeilge agus sna teangacha nua-aimseartha agus na scrúdaithe ceoil agus na tionscadail éagsúla i gcuraclaim nua na staire agus na tíreolaíochta. Chomh maith leis sin táimid tar éis na triailscrúdaithe teistiméireachta a bheith againn, tar éis iad a cheartú sinn féin, na torthaí a scríobh isteach sna leabhair túirisce agus tar éis bualadh leis na tuismitheoirí. Ina mhuallach air sin caithimid an chigireacht a chur san áireamh. Ceapaim gur rud tábhachtach agus cabhrúil í an chigireacht chéanna agus tá sé thar am é a bheith ar siúl sa mheánoideachas – bhí sé ann riamh sna bunscoileanna. Caitear trédhearcacht (transparency), freagracht agus cúntasacht (accountability) a bheith ann maidir leis an mhúinteoireacht má ghacaimid leis gur proifisiún tabhachtach é ar chomhchéim le gach proifisiún eile. Mar a dúirt an file tráth, “Uasal céird an oide/Mar rí ar imeall trá/ Chuir ar thoinn na soithigh/ Is sheoil go h-oscailt bhá.” Nach raibh an ceart aige? Beannacht leat a scríbhinn.


An pictiúr atá curtha agam thuas ar bharr na poiste seo ná ceann díomsa a tógadh agus mé ag teagasc i nGaeltacht Árainn Mhór le linn an tsamhraidh dhá bhliain ó shin.

Sunday, March 26, 2006

Turas Siar


Seo thíos dán a chum mé ar mo shlí siar go Delphi le lucht na hIdirbhliana.  Chuaigh rithim na traenach go mór i bhfeidhm orm chomh maith le mothú an oilithrigh ar a bhealach siar go contae na Sean-Chruaiche – Cruach Naomh Phádraig.

Turas Traenach

Seo mé ar thraein chuig an Iarthar
Ar thóir línte mínithe nó leathmhínithe,
Fiú neamhmhínithe;
Ar thóir na bhfocal a gheobhá in áít bheag ait
Fiú idir na suíocháin sa charráiste,
Nó trén fhuinneoig óna radharcanna
Ag sleamhnú thart san am atá caite,
Sneachta i gcúinní na ngort geal ag leá,
Rithim na traenach mar mháthair dom’ chiúiniú
Is teas na gréine trén ngloine
Ag coiméad na fuachta uainn
Ag tabhairt dóchais dúinn;
Crainn mhaola gan duilleoga
Agus muid fós ag tnúth leis an Earrach agus an Samhradh
Le laethanta fada suaimhneacha an tsaoil.


An grianghraf atá curtha sa lár agam thuas ná ceann a ghlacas ar an traein ar an aistear siar.

Saturday, March 18, 2006

Am


Am

Sleamhnaíonn an t-am isteach ró-thapaidh dúinn uileag gan aon agó.  Níor bhraith mé é ag teacht agus ag imeacht “mar ghadaí san oíche” mar a deir an Bíobla Naofa.  Bhuel, a léitheoirí (má ta sibh ann) seo chugaibh cúpla focal i ndiaidh achair fhada ciúnais.  Táim fós ag obair i mo ghairdín cúil agus fós ag baint faoisimh as – is gnó ciúin machnamhach í an gharraíodóireacht gan dabht ar domhan.  Tugann sé am dom machnamh a dhéanamh ar na rudaí idir bheag agus mhór ata ag déanamh imní nó búirte dom.  Nó fiú tugann sé seans dom gan bheith ag smaoineamh ar chor ar bith.  Tá cuid dena cúraimí garraíodóireachta cosúil le mantra fisiciúil – rudaí a dhéantar arís is arís eile mar shampla – bheith ag bearradh nó ag diogáil sceiche le scian bhearrtha mar a bhí mé na laethanta beaga anuas.  Déanann tú an ghluaiseacht láimhe agus coirp arís agus arís eile agus oibríonn an t-athdhéanamh amhail is dá mbéadh mantra fisiciúil dá rá ar leibhéal misteach.  Seo dán a chumas bliain ó shin nuair a bhí mé ar cuairt chuig Delpi i gContae Mhuigh Eo le daltaí mo scoile.  


Féinghlacadh

Na sléibhte thart timpeall,
Iad breactha le sneachta
Is mise suite sa ghrianán
Faoi dhraíocht a gcumhachta
Is a n-áilleachta tarraingtí –
Táim in áit faoi leith im’ shaol,
Ar tháirseach rún diamhair na beatha,
In áit chiúin sháimh shocair.
Táim i ngleann na feiniúlachta
Amhail is dá mbeinn i dTír Bheannaithe na Sneachtaí,
I dtír iontach mhíoriúltach –
Tibet an dalai Lama –
Áit tharraingteach an fhéinghlacaithe.



An grianghraf áta curtha i lár baill thuas ná ceann a ghlacas dhá sheachtain ó shin ar cuairt chuig Delphi i gContae Mhuigh Eo.

(Tá fadhb bheag le h-uaslódáil an fótaghraif. Bhaineas triail as fé cheathair agus nior oibrigh sé. Tiocfad ar ais ar ball agus tabharfaidh mé faoi uair eile. Go dti sin caithfimid bheith foighneach!)

Thursday, February 16, 2006

Faoiseamh an Ghairdín


Bhuel a chairde uilig ó gach cearn den domhan, fáilte rómhaibh go léir chuig mo bhlag!  Bhfuil sibh ag baint suilt agus súip as an saol?  Ta súil agam go bhfuil.  Táim im’ shuí anois ós comhair mo ríomhaire i mo sheomra staidéir – seomra lochta atá ann le dhá fhuinneog mhóra chun solas an lae a ligean isteach.  Táim tar éis a bheith ag garraíodóireacht, caitheamh aimsire atá gar dom’ chroí, amuigh faoin spéir, ag ligean don aer breá follán  mo scámhóga a líonadh.  Nuair a mhothaím faoi bhrú is faoi strus ag an saol mór téim i muinín an ghairdín cheanainn chéanna.  Níl rud is aoibhne ar dhromchla an domhain dar liom ná mothú na cré faoi ingne do mhéarachaí.  Coiméadann sé seo réalaíoch mé mar a deirtear na laethanta seo sa Bhéarla.  Bhuel, seo chugaibh dán a chum mé faoin ngaraíodóireacht timpeall dhá bhliain ó shin.  Mar a fheicfidh tú chum me é i séisiúr an fhómhair.  Bainigí uile sult agus súp as an saol agus fiú as an dá beag seo.  Beannacht leat a scríbhinn.




Faoiseamh an Ghairdín

Anois is an fómhar ar tí teacht
Agus an ghaoth sna crainn
Roimh thitim na nduilleog
Tugaim m’aghaidh ar an ngairdín
Chun an chré a bhraistint faoi m’ingne –
An chré dhonn thais ónar eascair muid
I gceobhráin an am atá caite
Sula raibh aon stair ann.
Tá an ráca is an rámhainn araon agam.
Ní deacair an rámhainn a láimhseáil –
Tá an chré bog agus géilleann sí go h-éasca
Agus osclaíonn sí a gob dos na bleibeanna.
Déanaim réidh iad le sáil mo bhróige.

Anois is an fómhar ar tí teacht
Glacaim chugam an ráca
Agus dírím m’aird agus m’fhuinneamh
Ar an gcaonach stuacach stalcach
A dhíothú nó a chloí
Sula gcuirim an síol.
Mothaím fein siar in aimsir an Bhíobla
Ag súil le síol.
Tá dóchas fós ar dhromchla an domhain mhóir
Má thugtar faoin saol le díograis.
Is deas an chuimilt is an chigilt
Agus na síolta beaga ag titim tríd na méaracha.

Anois is an fómhar ar tí teacht
Agus an ghaoth sna crainn
Roimh thitim na nduilleog
Fágaim slán ag an ngairdín
Agus beannaím na síolta beaga uile
Agus guím ráth ar a bhfás.
Tá deoir i mo shúile
Agus faoiseamh faighte –
Faoiseamh an gháirdín.







An grianghraf a chuireas ag barr an phoist seo ná ceann a thógas le déanai i ndiaidh dom an fál im' gháirdin cúil a ghearradh.

Saturday, February 11, 2006

"Téigí i Muinín na Samhlaíochta - Cad Eile?"


Leigheas na Samhlaíochta

Is ait an áit, is iontach an bealach,
Is aisteach an dóigh, is mílóighciúil an tslí
A thiteann cúrsaí amach, a tharlaíonn rudaí
Nár tuigeadh uair amháin, uair dá raibh,
Na blianta ó shin, na míonna ó shin,
Na seachtainí, fiú na laethanta tamall ó shin.
Tagann an tuiscint gan choinne, gan tnúth.
Briseann an ghrian trí na scamaill
Agus scríobhtar dóchas sa bhearna eatarthu.
Titeann an fhearraing throm ar an talamh thirim
Agus dúisítear na síolta, corraítear na fréamhacha,
Tagann borradh ar na gais is an fás tiubh faoi réir
Is mé agus tú, a chuisle, a stór anseo san áit cheart,
Ag an am ceart le h-aghaidh míorúilt na beatha.
Breathnaigh, a stór, ar na spéartha
Agus an chruinne ag at as cuimse go deo na ndeor,
Na réalta agus na grianacha – na billiúin díobh
Agus muidne mar phoncanna beaga i ndochuimseacht an spáis.
Tuigimid go maith go bhfuil an fhírinne
Idir mhilis agus shearbh, idir shearbh agus mhilis
San aistear is sa turas amháin,
San aistear is sa turas amháin,
Ní sa cheann scríbe,
Ní sa cheann scríbe.

Creidimid sa bheatha, i síoraíocht an tsaoil,
Go gcaithfimid fáil réidh leis an am atá caite,
Leis na seanbhotúin, leis an chac a thit amach
Inár mullach, i mullach gach duine daonna,
Go gcaithfimid sinn féin a mhaitheamh.
Creidimid i leigheas na samhlaíochta,
I mbeatha an tsaoil atá i láthair.
Bíodh fear sa ghealach,
Bíodh croí sa chléibh,
Fágtar an prós is an mhata i leataobh
Agus glactar leis an gcaillteanas diadh ar ndiaidh.


Sin agaibh thuas dán a chumas nios mó ná dhá bhliain ó shin. Ceapaim, agus nios treise agus nios tábhachtai fós, go gcaithfimid creidiúint sa tsamhlaiocht mar is tréna meán is féidir dul chun cinn ar agus fail réidh le gach rud a bhriseann an spiorad agus a cheannsaionn an misneach.

An grianghraf a chuireas thuas ar barr ná ceann a ghlacas Mi na Samhna 2005 in Ionad an Bhlascaoid, Dún Chaoin. Sin pictiúr den dorchla san Ionad ag féachaint i dtreo an oileáin chéanna. Seasann an t-iomhá seo don tsamhlaiocht, im' thuairimse!

Wednesday, February 08, 2006

Machnamh 2


Machnamh 2

Tá nithe ar an saol a chuireann ag smaoineamh sinn.  Tá ceisteanna móra ann a chorraíonn ár n-intinn – idir cheisteanna fealsúnachta intleachtúla (mar atá:  An bhfuil Dia ann?  Cad is brí le saoirse? Cad a chiallaíonn an mhóráltacht? Agus mar sin de.) agus cheisteanna doimhne na beatha féin (mar atá: Cé sinn féin? Cad is brí leis an mbeatha agus leis an mbás? An féidir ceist na fulaingte neamhchiontaí a réiteach nó fiú a thuiscint?).  Ar shlí amháin no eile is féidir linn uilig machnamh nó smaoineamh domhain a dhéanamh ar na ceisteanna seo.  Ach níl an sórt seo imeachta intinne i gceist agam anseo maidir le machnamh.  Séard ata i gceist agam ná i ndáiríre ciúnas aigne, síocháin intinne, pointe shocair sa bheatha ancaire daingean.  I mBéarla tugtar “Still Point” nó “Pointe Shocair” air seo.  Má ta suim agat sa mhachnamh feictear mo bhlag Béarla Still Point ag an nasc seo: http://hugesponge.blogspot.com/  Tá post amháin post amháin ann dírithe ar cad is machnamh ann – Dé Céadaoin, an triochadú lá de Mhí na Samhna 2005.  

Má taimid sáite sa saol nua-aimseartha seo – mar atá formhór dúinn i ndáiríre píre - caithimid saol lán de strus is de bhrú.  Caithfimid deighleáil leis seo i slí éigin phraicticiúil mar shampla – am a chaitheamh sa halla gleacaíochta, nó ag snámh, ag imirt peile, ag rásaíocht, ag rith, ag siúl ar na sléibhte nó go simplí bheith ag siúl go dtí láthair ár n-oibre.  Taobh amuigh de sin uile caithfimid aire a thabhairt dár sláinte – dul go rialta chuig an dochtúir agus bia ceart agus fónta a ithe.  Seachas sin uilig is féidir linn machnamh ar dhóigh an Oirthir a dhéanamh.  Díríonn an saghas seo machnaimh ár n-aird ar an anáil; múineann sé don fhoghlaimeoir conas a anáil a tharraing i gceart agus conas an corp féin ina iomláine a chiúiniú.  Cuidíonn se linn an strus agus an brú a ruaigeadh as na matáin agus as na néaróga.  Ina dhiadh dúinn an corp a chiúniú éiríonn linn an aigne féin a chiúiniú – sé sin cuidíonn an machnamh linn na smaointe seachránacha a ruaigeadh as ár gceann.  Bhuel, a léitheoir, níl le déanamh agat anois direach ach suí ar ghnáthchathaoir, le do dhroim caol díreach le droim na cathaoireach, do dhá chois cothromach ar an urlár, do shúile druidte agus do anáil a tharraingt go mall agus pas beag níos doimhne ná mar is gnáthach duit.  Arís breathnaigh ar mo bhlag eile atá luaite thuas nó air leabhar liom, a bhfuil eolas agam faoi ag an nasc seo: http://www.veritas.ie/veritas/asp/section.asp?s=49

Beannacht leat a scríbhinn.  Táim ag cur grianghraif leis an bpost seo – ceann a ghlac mé i gCiarraí le déanaí.