Popular Posts

Monday, November 26, 2007

Ní Bhíonn Saoi Gan Locht





Ar Thóir na Gaoise



Ní Bhíonn Saoi gan Locht


Caithfidh mé a rá gur maith liom an seanfhocal seo. Déanann ‘chuile dhuine botúin ó am go chéile – fiú na daoine is cliste agus is éirimiúla atá ann. Is cuimhin liom m’athairse ag rá nach gcruthaíonn an fear nach ndéanann aon bhotún ar bith riamh faic na ngrást. Ceapaim gurbh fhíor dhó. Nuair a théim siar go laethanta m’óige is mé ar ollscoil tagann a leithéidí d’fhealsaimh mar Socrates, Plato agus Aristotle isteach go soiléir i m’intinn. Séard a dúirt Socrates nó go mba cheart do chuile dhuine a aineolas fhéin faoi aon rud a bhí á iniúchadh aige a admháil ag an tús. Uaidh sin dar leis bhéadh sé ar chumas an duine seo an fhírinne lom a bhaint amach.


Gan dabht ar domhan tuigimid go léir go ndéanann siad siúd a cheapann go bhfuil an t-eolas go léir ar a dtoil acu na botúin is bunúsaí ar fad. Ciallaíonn an focal “saoi” duine léannta nó máistir nó duine céimiúil agus dar leis an seanfhocal seo go ndéanann gach máistir nó duine léannta botúin ó am go chéile. An seanfhocal Béarla is gaire dó ná “Even Homer nods.”


Is ó bhéal go béal agus ó ghlúin go glúin is ea a tháinig na seanfhocail iontacha chugainn agus is fiór gur tobar iontach na gaoise agus na heagna iad. Faighimid iontu scagadh cinn agus gaois ár gcine. Táim cinnte go bhfuil seanfhocal ann a deir go bhfuilsé rí-dheacair an seanfhocal féin a sharú agus ceapaim go bhfuil se seo ana fhíor go deo.



Is amhlaidh go n-oireann an pictiúr de mhanach ón iarthar ag machnamh dó fhéin do théama na gaoise and don seanfhocal a roghnaigh me thuas!

Thursday, November 08, 2007

Bíonn an Siúlach Scéalach






Taisteal


Seanfhocal: “Bíonn an siúlach scéalach”



Ba chúpla iad mo dhaid agus m’Uncail Séamus. Cúpla déshiogótach (fraternal twins) ab ea iad agus ní rabhadar aon phioc dá laghad cosúil le chéile. D’fhan m’athairse sa bhaile in Éirinn agus níor thaisteal sé mórán le linn a shaoil fhada (naoi mbliana is seachtó a bhí sé nuair a bhásaigh sé) agus do thaisteal Séamus ar fud an domhain. D’fhág sé a bhaile dhúchais nuair nach raibh sé ach seacht mbliana déag d’aois. Chuir sé faoi ar dtús i Londain mar ar oibrigh sé i monarcha Fords. Ansin chuaigh sé isteach i gcabhlach na Breataine nuair a thosaigh an Dara Cogadh Domhanda. Gan dabht do thaisteal sé ó áit go h-áit sa chabhlach. Buíochas le Dia níor maraíodh nó níor gortaíodh é agus tar éis an chogaidh mhóir rinne sé i bhfad níos mó taistil fós. Bhásaigh sé ansin i Wellington, an Nua-Shéalainn sa bhliain 1981.


An seanfhocal a oireann go beacht dom’ Uncail Séamus ná go mbíonn an siúlach scéalach. An fhoirm is gaire dó i mBéarla ná “travel broadens the mind.” Gan dabht ar domhan nó tá an-fhírinne go deo sa ráiteas seo. Leathnaíonn an taisteal an aigne. Bhí Uncail Séamus an-leathan-aigeantach, géarchúiseach agus fad-radharcach. Bhí sé go h-iontach ag meascadh le daoine go h-airithe boic mhóra an tsaoil. Chomh maith leis sin bhí sé an-deisbhéalach go deo – rud a d’fhoghlaimigh sé gan dabht sa chabhlach mar ar bhain sé grád Dara-Leifteanant amach. Bhí sé soifisticiúil chomh maith agus d’eirigh leis bualadh le h-éinne ar mhaith leis casadh orthu.


Ar an láimh eile de d’fhan m’athairse sa bhaile don chuid is mó dá shaol, a lán de a chaith sé ag tabhairt aire dá mhathair thinn sular phós sé mo mháthairse. Bíodh is nár thaisteal sé caithfidh mé a rá nárbh fhear cúng-aigeantach é ach an oiread. Ní raibh sé pioc soifisticiúil – choimeád sé a bhlas tuatach a shaol ar fad. Bhí sé go hiontach ag meascadh le daoine, bíodh siad uasal nó íseal. Murab ionann agus a chúpla Séamus tá’s agam gur bhain m’athairse i bhfad ní ba mhó suilt as an saol agus go raibh sé don chuid is mó i bhfad bhfad ní ba chomórdaí leis féin nó ann féin ná mar a bhí Séamus. Bhí Séamus i bhfad ní ba chorrathóiní agus ní ba mhí-shuaimhní ná m’athairse. Chomh maith leis sin cé go raibh i bhfad níos mó eolais agus soifisticiúlacht ag Uncail Séamus bhí m’athairse i bhfad níos críonna le gaois as an ngnáth agus eagna an-domhain ar fad ar a thoil aige. Cé go mbíonn an siúlach scéalach is rí-mhinic go dtagann ciall agus gaois le haois fiú muna mbogann an duine ró-fhada ó bhaile nó a mhalairt!



D'uaslódaileas thuas dhá sheanghriangraf - ceann de m'Uncail Séamus agus ceann dá chúpla - m'athairse - caithfidh tú aontú liom nach rabhardar pioc cosúil le chéile!

Saturday, October 20, 2007

"Is iomaí lá sa Chill orainn"




An Bás agus a dhosheachaint



Bhí tráth ann a dúradh gurbh é an gnéas an rud ba mhó a brúadh faoi chois. I lathair na huaire a mhalairt is ea atá an scéal. Tá an gnéas fite fuaite inár saol laethúil ó nuachtáin agus irisí go na meáin chraolacháin féin. Ach nílim ag gearáin faoi seo cé is gur féidir gearáin a dhéanamh faoi ísliú seo nó dí-ghrádú na mná go ginearálta. Ach nílim ag gabháil don mhóraltacht san alt seo ach ag déanamh pointe ginearálta.


Tá siceolaithe agus socheolaithe ann a deir gurb é an rud is mó a bhrúitear faoi chois inniu ná an bás nó réaltacht an bháis féin. Ceapaim go bhfuil an fhírinne á rá acu. Is cuimhin liom dhá leabhar ó pheann an Athar Joe Dunn á léamh agam – leabhair dhírbheathaisnéise i ndairíre a bhí iontu, cé gur dhírigh siad ar shaol an tsagairt mar chraoltóir reiligiúnda – é siúd a bhí ina cheannródaí ar an sraith iontach sin de chláracha dar teideal Radharc sna seascaidí amach. Sna leabhair siúd luaigh an tAthair Joe fíric iontach dar liom – sé sin go raibh an bás i gcónaí i gcloigeann an duine dhaonna san aois sin roimh na seascaidí. Sin ceann dena fáthanna dar leis a chuaigh an méid ollmhór sin de fhir óga agus de mhná óige chomh maith isteach san Eaglais. Bhí an saol gearr go leor – nó fiú ró-ghearr. Fuair a lán daoine bás an t-am a raibh sé ag tagairt dó de ghalair a bhfuil leigheas orthu againn inniu.


Tá an saol comhaimseartha an-dromchlach agus an-éadoimhin go deo. Brúitear an bás síos i gcónaí ón gcomhfhios (conscious mind) nó ón gcomhfhiosacht (awareness). Ní gá anois dul go dtí Sasana nó na Stáit Aontaithe le teacht ar dhiúltú an bháis agus ar ábhalmhéadú thábhacht na beatha saolta. Tá ‘chuile shórt againn in Éirinn na haoise nua – piollaí agus leigheasana a gheallann fad saoil dúinn go léir ó instealladh Bhotox go dtí na piollaí beaga gorma sin Viagra a dhéanann an chomhlacht Pfizer inár gCórcaigh féin. Níl aon dabht ar domhan nó go bhfuil ré an ábharachais linn. Cé go gceaptar go bhfuil réim an Tíogair Cheiltigh ag tosú ar theacht chun deiridh tá muid uile i bhfad bhfad níos saibhre agus i bhfad bhfad níos soifisticiúla. In go leor slite cónaímid i ndomhain dromchlach éadomhain. I ndomhan mar sin brúitear an bás faoi chois.


Ach, go h-íorónta, ar an láimh eile dhe, tá i bhfad bhfad níos mó coiriúlachta againn inniu in Éirinn – ionsaithe neamhspreagtha (unprovoked) ar dhaoine neamhurchóideacha soineanta inár sráideanna, gan tagairt a dhéamhamh dona dúnmharaithe uafásacha atá méadaithe as cuimse. Sa mhéid seo de tá an bás nó réaltacht an bháis á brú orainn in éadan ár mianta. Go gearr nó go bunúsach ní feidir an bás a dhiúltú nó fiú a shárú.


Ta seanfhocal ann ar maith liom agus deir sé go simplí: “Is iomaí lá sa chill orainn,” agus bhí leagan Béarla de ag m’athairse a théann: “We’ll be a long time dead.” Déarfadh m’athair seo nuair a bhí air, b’fhéidir íoc as saoire nó as rud mór nua. Bhí go leor leaganacha eile ar an sean ráiteas sin mar, “There are no pockets in a shroud,” nó, “You cannot take it with you.” Seanfhocal eile a d’fhoghlaimíos ar scoil ná, “Níl luibh ná leigheas in aghaidh an bháis.” Agus tá an fhírinne iontu mar sheanfhocail, nach bhfuil?



Leac cuimhneacháin na gCaoinleán i Roscré, Co Tiobraid Arann

Sunday, October 14, 2007

"Ní thagann Ciall roimh Aois"





Ciall agus Aois



De ghnáth foghlaimímid de réir mar a théimid in aois – ar a laghad an formhór dúinn! Mar sin ceapaim go dtiteann dualgaisí móra ar ghuaillne tuismitheoirí, sé sin a gclann mac agus a gclann iníon a thógadh le caighdeáin mhoráltachta mar dhea-iompar agus meas orthu féin agus ar dhaoine eile, sé sin le rá luachanna an phobail. Na laethanta seo is é mo thaithí féin agus taithí múinteoirí eile de mo chomhleacaithe go bhfuil ag clis ar thuismitheoirí smacht a choiméad ar a bpáistí, go h-áirithe ar a ndéagóirí. Bíodh sin is uile ba mhaith liom tagairt do dhá sheanfhocal ar chomhbhrí ins an bpost beag seo.


An chéad cheann ná “Ní thagann ciall roimh aois” agus is rí-fhíor an ráiteas seo ceapaim. An ceann eile atá ar chomhbhrí leis ná: “Ní féidir ceann críonna a chur ar cholainn óg.” Mar sin bhaist mé an teideal “gaois agus aois” ar an sliocht seo ‘gamsa. De ghnáth mar a dúirt me ag tús an phíosa seo go dtagann gaois le h-aois, sé sin go dtagann ciall le dul in aois dúinn. Slí eile chun e seo a rá ar ndóigh ná go bhfoghlaimímid ónár gcuid bhotún. Ach ó mo thaithí le déanaí is oth liom a rá go bhfuil daoine ann nach bhfoghlaimíonn óna gcuid bhotún. Is amhlaidh gurb é sin an chúis go bhfuil an méid chomh mór sin dúinn sna priosúin éagsúla ar fud an domhain!


Uaireanta nuair a fheicim droch-iompar na ndaltaí ar scoil smaoiním ar ceachtar den dá sheanfhocal seo agus glacaim píosa beag misnigh ar a laghad – á féach, níl iontu ach daoine óga agus b’fhéidir go bhfoghlaimeoidh siad amach anseo. Uaireanta eile bím níos réadúla agus glacaim leis go bhfuil siad imithe ó smacht a dtuismitheoirí agus go bhfuil siad drochbhéasach d’aonghnó. Uaireanta éirím éadóchasach faoin dtodhchaí. An bhfuil dul amú orm nó nach bhfuil? Ar aon nós is seanfhocail fhíora an dá cheann acu ar slithe áirithe.



Thuas ag barr an phoist seo d'uaslódail mé grianghraf diom féin agus de mo dhaltai ar thuras scoilego Delphi, Co Mhuigh Eo, Márta 2007. Tá súil agam go bhfuilim ar a laghad piosa beag nios ciallmhaire ná na buachailli óga agus gur thainig roinnt céille le h-aois.

Saturday, October 13, 2007

"Is ait an Mac an Saol"





Is ait an mac an saol



Chaitheas chuid den lá ag cuardach roinnt leabhair (leabhair Ghaeilge gan aon agó) i mo leabharlann agus tháinig mé ar sheancheann dar teideal “Onóracha sa Ghaeilge” le Fiachra Ó Dubhthaigh (Gill and MacMillian, 1983), údar a bhí ina mhúinteoir Gaeilge inár scoil-ne uair amháin sna seascaidí agus sna seachtóidí den aois seo caite. Ansin fuair sé post mar léachtóir agus oideachasóir i Roinn an Oideachais i gColáiste Phadraig, Má Nuad. Chlis orm go h-iomlán teach ar an dá théacleabhar a bheadh aisíúil dom ar scoil. Caithfidh mé iad a cheannach anois. Bhuel, a chairde, ar aon nós istigh ins an leabhar beag le Fiachra tá liosta de timpeall daichead seanfhocal. Chaitheas mo shúile orthu chun teacht ar chinn a bheadh ar a laghad spéisiúil agus toipiciúil dar liomsa ar aon nós. An ceann a phiocas amach atá mar theideal agam thuas ná “is ait an mac an saol” a chiallaíonn go dtarlaíonn rudaí aite sa saol seo. Is ait an mac an saol.



Dar liom go bhfuil an seanfhocal seo thar a bheith cliste mar ní féidir le héinne againn an saol ina iomláine nó fiú píosa beag de anois a thuiscint agus a mhíniú. Bhí seans gan dabht ag a leitheidí mar Leonardo da Vinci bheith ina “fhear mór athbheochana” in aois nach raibh an méid sin eolais ar fáil sa domhan. Inniu is gnách dúinn tagairt do “phléascadh an eolais” nó “ró-úalú eolais” (information overload) agus bíonn mearbhall ar an intinn daonna dá bharr. Tarlaíonn go leor rudaí ar dhromchla an domhain nach dtuigimid i gceart – mistéirí de ‘chuile short. Is féidir tagairtí a dhéanamh d'fhorbairt na teicneolaíochta agus na heolaíochta a dhéanann ár saol domhanda níos éasca an t-am ar fad. Taobh amuigh de sin is mistéir chruthanta amach is amach é an daonnacht féin. Is deacair nó fiú rí-dheacair iompar an duine dhaonna a thuiscint i gceart. Cé a bheádh in ann iompar a leithéid mar Mhichael Jackson a thuiscint i gceart? Cé a bhéadh ábalta bunchúiseanna nó spreagadh a leithéidí de dheachtóirí mar Hitler, Stalin, Papa Doc, Pol Pot, nó fiú Mugabe a thuisint. Go deimhin, is ait an mac an saol.




Chomh maith leis sin ritheann a lán fadhbanna fealsúnachta agus diagachta trénár n-intinn ó am go chéile:- “Cén fáth go maireann na daoine olca i bhfad agus go mbásann daoine maithe go h-óg? “Cén fáth go mbíonn an t-ádh dearg ar X agus an mí-ádh dubh ar Y? “An bhfuil Dia ann nó ná fuil?” “An bhfuil brí nó ciall ar bith leis an domhan?” “An féidir le héinne an t-olc a fhaightear ar dhomchla an domhain a ghlacadh ar láimh amháin agus maitheas Dé a ghlacadh ar an láimh eile? Nach bhfuil na coincheapanna seo frithráiteach (contradictory)?” Gan dabht tá móran ceisteanna ann seachas iadsan. Ach leiríonn siad an seanfhocal go maith. Is rí-chinnte gur ait an mac an saol.



Thuas ag barr an phoist seo d'uaslódáil mé grianghraf a ghlacas de ghrian an gheimhridh sna crainn i bPáirc Newbridge House bliain ó shin.

Thursday, October 11, 2007

"Níl aon Tinteán mar do Thinteán féin"




Níl aon tinteán mar do thinteán féin



Is dóigh liom nach bhfuil aon áit níos tarraingtí agus níos compórdaí ná ár dtinteán féin, sé sin ár mbaile féin, go h-áirithe díreach i ndiaidh lá fada tuirsiúil a chaitheamh san oifig nó i bpé áit ina mbímid ag tuilleamh ár gcoda. Ciallaíonn an focal “tinteán” an áit sin timpeall na tine a mbailíonn an lion tí thart uirthi. Mar sin braithimid slán sábháil ar ár dtinteán féin. Go deimhin is cuimhin liom nuair a bhíos an-óg ar fad go raibh fógraí ar an raidio agus ar an teilifís do chomhlucht cairpéad darbh ainm “Tintawn Carpets” mar is amhlaigh go raibh fhios ag na húinéirí go dtuigfeadh a n-éisteoirí impleachtaí an fhocail iontaigh seo.



Blianta ó shin bhailíodh an lion tí go léir thart ar an tine go h-áirithe oícheanta fuara an gheimhridh agus insítí seanscéalta chun na t-am a chur isteach roimh am luí. Bhíodh tithe speisialta ann leis ina mbailíodh na comharsana go h-iondúil, sé sin, tithe airneáin nó tithe airneáil. B’ansin thart fán tinteán a d’fhoghlaimigh na daoine óga na seanscéalta ón seanghlúin. Ba ar an dóigh sin a mhair an béaloideas – sé sin ó bhéal go béal.



Ar leibhéal eile tuisceana is féidir a rá gur meafar iontach é an tinteán don teach nó fiú don ghabháltas uile saolta a bhíodh ag na daoine sa seanaois – feirmeacha beaga don bhformhór. Bhíodh ar na feirmeoirí bochta a bhfeirmeacha beaga a roinnt ní ba lú fós chun spréanna a thabhairt dá gclann iníon ar phósadh dóibh. In Oileáin Árann ní raibh aon mhóin le fáil ceal pórtaigh. Mar sin bhíodh orthu aoileach bó a thriomú agus é sin a dhó in áit na móna. Má bhí móin acu le dó is ón nGaillimh a d’fhaightí í agus thugtaí isteach ar “Galway Hookers” í.



Anois chun clabhsúr a chur ar an bpost beag seo is cuimhin liom seanbhráthair críostaí a bhásaigh nuair a bhí sé naoi mbliana is ceithre scór d’aois ag aithris leagan eile den seanfhocal seo, leagan greannmhar a bhí ann nó sórt imeartas focal ar a laghad. An Bráthar Tomás Nioclás Ó Cadhla ab ainm dó – sár-mhúinteoir agus oideachasóir iontach ab ea é a bhí ina fhear uasal léannta, go ndéana Dia trócaire ar a anam dilis. Ba mar seo a chuaigh an leagan sin: “Níl aon tóin tinn mar do thóin tinn fein!” Bhuel, a chairde, sin mo chuidse don lá seo ar aon nós. Go dté sibh slán.




Thuas ag barr an phoist seo tá pictiúr de mo thinteán féin curtha agam - mo sheomra sui féin. Ghlac mé seo nios mó ná ceithre bliain ó shin.

Wednesday, October 10, 2007

"Maireann an Chraobh ar an bhFál ach ní mhaireann an Lámh do chuir."




Maireann an Chraobh



Ta sé thar a bheith in am agam tosnú as an nua ar scríobh ar an mblag seo ‘gamsa. Sleamhnaíonn an t-am thart beagnach i ngan fhios dúinn, bímid chomh mór sin sáite i gcúrsaí ár saoil, bíodh na rudaí sin beag nó mór, sultmhar nó pianmhar nó fiú leamh don chuid is mó. Is amhlaidh gur chaitheas an iomad ama ag gabháil dom’ bhlag Béarla ón uair dheireanach a scríobhas ar na leathanaigh fhíorúla so. Mhothaíos uaim an Ghaolainn caithfead a admháil anseo, go mórmhór a cuid rithimí iontacha nach bhfaightear anois fiú mar bhlas ar an saghas Béarla a labhraítear in Éirinn anois. Tagraím anso don Hiberno-English gan aon agó. Tá an sórt sin Béarla beagnach caillte i gCathair Bhaile Átha Cliath ar a laghad i laethanta seo téacsanna fóin agus ríomhphostanna.




Ar aon nós tharla gur tháinig mé ar leabhar iontach ar sheanfhocail i siopa Easons i Stáisiún Heuston inniu san iarnóin agus mé ar mo shlí chun dul ar cuairt chuig chara liom san ospidéal. An teideal atá ar an leabhar iontach seo ná: Ireland of the Proverb, (Town House, 1998, 2007) leis an nGaeilgeoir agus craoltóir binn blasta iontach sin Liam Mac Con Iomaire a bhí mar theanglannaí agus léachtóir teanga againne nuair a bhí mé ag staidéar na Gaeilge i gColáiste ns hOllscoile, BÁC, sna luathochtóidí den chéad seo caite. Tá an leabhar léirithe ag grianghrafanna iontacha – grianghrafanna a glacadh san aois seo caite den chuid is mó, a bhformhór sna Gaeltachtaí éagsúla. Tugtar lérgas doimhin dúinn sna grianghrafanna chomh maith leis na seanfhocail. Cabhraíonn an focal leis an íomhá agus an t-íomhá leis an bhfocal agus cruthaítear domhan iontach inár samhlaíocht idir eatarthu.




Ta sé ar intinn agam anois tosú ar shraith de sheanfhocail a chur ar an mblag seo ‘gamsa agus roinnt “fealsúnacht bhaile” mar a déarfá a scríobh faoin cor cainte sin. An teideal a bhaist me ar an bpost so ná: “Maireann an chraobh.” Is é an seanfhocal in a iomláine ná “Maireann an chraobh ar an bhfal ach ní mhaireann an lámh do chuir.” Is sórt leathrann traidisiúnta é an seanfhocal so. Tagraíonn sé d'aon chrann ar bith atá aon áit ar bith ar dhromchla an domhain so agus deir sé, má tá an crann sin sean go leor, go gcaithfidh go bhfuil an té a chuir an síol nó an planda beag san ithir ar dtús, go bhfuil an té sin san ithir é fein, sé sin é nó í marbh um an dtaca so. Mar a dúirt mé thuas ag tús na sleachta seo - sleamhnaíonn an t-am thart beagnach i ngan fhios dúinn, bímid chomh mór sin sáite i gcúrsaí ár saoil, bíodh na rudaí sin beag nó mór, sultmhar nó pianmhar nó fiú leamh don chuid is mó. Sin is ciall don seanfhocal. Tá seanfhocal eile cosúil leis sa Ghaeilge ach níl sé i leabhair Mhic Con Iomaire: “Níl in aon rud ach seal,” sé sin le rá go dtéann gach rud, agus sinn-ne ina theannta, in aois ar ball, go bhfeonn sé ar ball agus go bhfaigheann sé bás sa deireadh thiar thall.




Thuas tá pictiúr beag de chrann a thógas ceithre bliana ó shin i dTeach Newbridge i nDomhnach Bat

Saturday, June 23, 2007

Ar Sliobarna


Ar Sliobarna


Tá brón orm nár scríobhas aon fhocal dá laghad as Gaeilge sna leathanaigh seo le fada an lá. Cosúil len a lán daoine eile a dhéanann iarracht ar chúpla teanga a labhairt agus a scríobh – déanaim fein iarracht ar thrí chinn a dhéanamh – bím mar a déarfá “ar sliobarna” áit éigin idir eatharthu.

Is cuimhin liom go raibh an fhadhb sin ag Seán Ó Ríordáin, an sárfhile sin ar luaigh mé dánta dá chuid cheana féin ar an mblag seo. Bheartaigh an Ríordanach “filleadh ar a chuid” nó filleadh ar theanga a shinsir mar a dúirt sé sa mórdhán san, “Fill Arís.” Bhí an fhadhb chéanna ag an file dátheangach Mícheál Ó hAirtnéide nó Michael Hartnett. Scríobh sé dánta as Béarla agus as Gaeilge araon, agus bhí an fhilíocht óna pheann ar fheabhas sa dá theanga. Ba fhile é a mhair faoi chrá an óil is an ólacháin le linn a shaoil – alcólaí ab ea é, ach cén duine dúinn nach bhfuil a fhadhbanna féinig aige?

File ildánach agus iltreitheach ab ea an hAirtneideach a raibh an Spáinnis (chónaigh sé sa Spáinn ar feadh cúpla bliain agus d’aistrigh sé dánta de chuid Lorca ón Spainnis go Béarla) ar a thoil aige agus a scríobh eagrán pearsanta den Tao Te Ching i mBéarla nuair nach raibh ach dhá bhliain fichead slánaithe aige. Uair amhain dá shaol chuir sé leabhar dár teideal “Farewell to English” (1975) i gcló. Is amhlaidh go raibh sé ar intinn aige scríobh as Gaeilge ó shin i Leith. Lean an cíunas as Béarla ar feadh deich mbliana. I 1985 cuireadh leabhar clúiteach dá chuid “Inchicore Haiku” i gcló. Fuair an hAirtneideach bas sa bhliain 1999, in aois a ochtú bliain is caoga dó. Caithfidh me filleadh arís ar fhilíocht an hAirtnéidigh a mheas uair eigin sna leathanaigh anseo.

Cad is teanga ann? Is módh nó meán cumhachtach cumarsaide é. Nuair a smaoiníonn an duine daonna in aon teanga faoi leith is amhlaidh go smaoíníonn sé nó sí ar slí nó ar mhódh áirithe nó speisialta atá difriúil le h-aon teanga ar bith eile. Is amhlaidh go dtuigeann idir scríbhneoirí agus theangeolaithe an feiniméan seo.

Ar aon nós táim gafa ag an scríbhneoireacht is ag an leitheoireacht sa trí theanga seo mar atá, Béarla, Gaeilge agus Íodáílis. Bím ag múineadh na Gaeilge mar cheard nó mar phroifisiún nó mar phost lan-aimseartha. Caithfidh mé a rá go raibh uair ann a fuair mé a lán sásaimh as nuair a bhí uimhreacha na ndaltaí ard go leor ins an scoil s’againne. Ach anois, mo lean, tá na h-uimhreacha titithe agus caighdeán acadúil na ndaltaí leis. I mbliana agus an bhliain seo caite ní raibh duine ar bith againn a raibh ar a chumas an paipéar onóracha a shuí. Chomh maith leis sin tá lion na ndaltaí atá ag déanamh an bhonnleibhéil ag dul in airde. Ach mar sin is atá cúrsaí acadúla i láthair na h-uaire in a lán dena scoileanna lárchathracha.

Anois taim tagtha chun críche. Ta súil agam nach mbeidh bearna chomh mór sin idir seo agus an chéad uair eile a scríobhfaidh me sna leathanaigh seo. Beannacht leat a scríbhinn.



Thuas ag barr an phoist seo tá grianghraf beag a ghlac mé i dTeach Newbridge ab bhliain seo d'imigh tharainn. Is é mo bharúil gur geata iontach isteach ar an samhlaiocht aon teanga ar bith.

Sunday, February 25, 2007

Dánta is Geal Liom 10


Dánta is Geal Liom 10

Ba mhaith liom caint faoi dhá dhán is ansa liom sa phost cuíosach fada seo. Is féidir leis an léitheoir an dá cheann a chur i gcomparáid agus i gcodarsnacht lena chéile é féin. Is amhlaidh go raibh an file nua-aimseartha ag smaoineamh ar dhán an fhile ón seanaimsir gan dabht ar bith. Séard is ainm nó teideal don chéad dhán ná Valparaiso leis an Monsignor Pádraig de Brún (Monsignor Pádraig de Brún, 1945-1959 – uncail ab ea é don fhile cailiúil Máire Mhac an tSaoi ar chóir dom dán dá cuidse a chur ar an mblag seo gan aon agó. Ach sin gnó don fháistin.)

Caithfidh me a rá gur chuireas Valparaiso go glanmheabhair nuair a bhí mé im’ dhalta sa séú rang ar an mbunscoil. Arís mar a dúirt mé maidir le dánta eile atá curtha i gcló agamsa ar an mblag seo go ndeachaigh rithimí agus rím an dáin seo go mór i bhfeidhm orm. Arís mar a dúirt mé cheana cheap mé gur sheafóid amach is amach é bheith ag foghlaim dánta go glanmheabhair is mé óg. Ach leis an fhírinne a rá ba tréna mheán a chuaigh rithimí is ceol na Gaeilge i gcionn go mór orm. Sin ceann dena fáthanna go bhfuil an Ghaeilge ar mo thoil agam. Ar aon nós ar aghaidh leis an ngnó atá romham. Seo dhaoibh an chéad dhán.



Valparaiso

Tháinig long ó Valparaiso
Scaoileadh téad a seol sa chuan;
Chuir a hainm dom i gcuimhne
Ríocht na gréine, tír na mbua.

“Gluais,” ar sí ar thuras fada
Liom ó scamall is ó cheo;
Tá fé shleasaibh gorm-Andes
Cathair scáfar, glé mar sheod.”

Ach bhíos óg is ní imeoinnse,
Am an dóchais, tús mo shaoil;
Chreideas fós go raibh i ndán dom
Iontaisí na ndán is na scéal.

Ghluis an long thar lintibh mara
Fad ó shin’s a crann mar ór;
Scríobh a scéal ar phár na hoíche,
Ard i rian na réiltean mór.

Fillfidh sí arís chugham áfach;
Chífead cathair bhán fén sléibh
Le hais Mara na Síochána –
Creidim fós beagnach, a Dhé.

Dán iontach simplí atá anseo. Is amhlaidh go bhfuil cathú de shórt éigin ar an bhfile toisc nár lean sé na brionglóidí a bhí aige agus é an-óg. Cé againne ná fuil cathú de shaghas éigin air nó uirthi? Cuireann sé an dán de chuid Robert Frost i gcuimhne dhom, sé sin, “Two Roads diverged in a yellow wood.” Sin é an line tosaigh ar aon nós, ní chuimhin liom an teideal go cruinn beacht anois agus mé ag scríobh, ach is cuma sa tsioc.

Anois ba mhaith liom an dán de chuid Nuala Ní Dhomhnaill a chur i gcló díreach fé bhun an dáin chumhachtaigh seo. Seo dhaoibh é:



Athchuairt ar Valparaiso

Chuamar go Valparaiso
scaoileamar an téad sa chuan,
fuaireamar faoi shleasa Andes,
cathair ghléineach, tír na mbua.

Ach laistigh de chúpla lá
thosnaigh an bolcán múchta
Popocatapetl
ag glanadh a scórnaigh ifreanda
is ag rúscadh lasracha anuas orainn.

Chromas chun aibhleog
a ghlanadh de mo sciorta,
bhí spréanna teo ag titim orainn
mar chloichshneachta.

Ritheamar i gcoinne an tuille daoine
ag cuardach mo linbh
ach bhí mo leanbh slán
is ar thaobh na fothana.

Idir na tithe beaga
d’eascair an amhailt,
bláth mar lile.
Ní lile bhán Naomh Iósaif
ach lile bhreac an tíogair
a fhásann i bhforaoiseacha
tonntaoscach, rúndiamhair.

Is shiúlamar i dtriúr isteach i lár an bhlátha
Is mhúch an seirglile seo an ghrian orainn.



Go deimhin má tá brionglóidí nó aislingí an bhuachalla óig go h-an rómánsúil ar fad tá físeanna úafásacha feicthe ag an mbean – gan dabht ar domhan is tromluí i ndairíre atá i gceist sa dara dán. Téann an dá dán go maith mar sin lena chéile – ceann amháin an-dearfa ar fad agus an ceann eile an-diúltach ar fad. Bheadh an síciatraí Carl Gustave Jung an-sásta leis an dá cheann a bheith ag tagairt dá chéile – séard atá i gceist agam ná go bhfuil “iomláine” nó “wholeness” nó aonad amháin anseo maidir leis an saol féin agus maidir lenár dtaithí ina iomláine air. Cuireann an chontrárthacht nádurtha seo Songs of Innocence agus Songs of Experience de chuid William Blake i gcuimhne go cumhachtach dom.



Thuas ag barr an phoist seo tá pictiúr beag a ghlac mé 09/2003 de long beag seoil ar a sli isteach i gCaladh Bhinn Éadair.

Friday, February 23, 2007


Dánta is Geal Liom 9

Ta sé luaite ró-mhinic is dócha sna leathanaigh seo agam gurb iad Nuala Ní Dhomhnaill agus Cathal Ó Searcaigh an bheirt mhórfhile chomhaimseartha is fearr liom. Go bunúsach leathnaíonn nó síneann siad amach teorainneacha ár mbraithstintí. Chomh maith leis sin is daoine macánta ionraice an bheirt acu ina scríbhinní. Anuas air sin féadaimid a lua gan dabht go bhfuil cumas iontach na cruthaíochta agus cumhacht na bhfocal iontu beirt!

Bhuel, anois díreach ba mhaith liom dán beag de chuid Ní Dhomhnaill a athsrcríobh anseo daoibh. Dán iontach tíriúil, créiúil fiú, ceapaim, dán baineann, dán a théann go doimhin isteach i mbraithstintí an ghrá is an ghnéis.

Póg

Do phóg fear eile mé
i lár mo bheola,
do chuir sé a theanga
isteach i mo bhéal.
Níor bhraitheas faic.
Dúrt leis
“Téir abhaile a dheartháirín,
tán tú ólta
is ta do bhean thall sa doras
ag fanacht.”

Ach nuair a chuimhním
ar do phógsa
critheann mo chromáin
is imíonn
a bhfuil eatarthu
ina lacht.

Cumahachtach, cumasach, tíriúil, gnéasach agus macánta amach is amach. Ní féidir aon rud níos mó a rá. Is leor an dán féinig gan aon anailís! Beannacht leat a scríbhinn!!

Thuas ag barr an phoist seo tá grianghraf de shruthán cumhachtach a ghlac mé i nDelphi mi Marta 2006, ar thuras scoile le daltai na hEadarbhliana 's'againne. Cumhacht eile is amhlaidh - cumhacht chréiúil na n-eiliminti nó na ndúl!

Wednesday, February 21, 2007

Dánta is Geal Liom 8


Dánta is Geal Liom 8

Ceann eile de dhánta a chuireas go glanmheabhair ar scoil nó Na Coisithe le Liam S. Gógáin. Séard a chuaigh i bhfeidhm ormsa agus me I mo leaid óg ná an rithim agus an rím a ghabhann leis an dán seo. Arís cuireadh iachall orainn é a aithris ós ard duine ar dhuine, dalta ar dhalta sa seomra ranga. Chuaigh draíocht na bhfocal is draíocht na rithime i gcionn go mór orm. Chomh maith leis sin bhaineas an-taithneamh as an mhistéir a chruthaíonn an dán ceanannn céanna.

Fágadh muid go leir faoi dhraíocht ag an dán seo. Cérbh iad na coisithe seo agus cá raibh a dtriail? Cad as ar tháinig siad i dtús báire? Cérbh iad na “(h)anamna i bponc”? Ceapaimse gur dan cumhachtach é seo mar fágtar muid gan fhreagraí ar aon cheist. Fágtar muid faoi dhraíocht chumhacht na bhfocal. Sin is filíocht ann!



Ná Coisithe


I gcoim na hoíche cloisim iad,
Na coisithe ar siúl,
Airím iad, ní fheicim iad,
Ní fios cá bhfuil a gcuaird.

I gcoim na hoíche dorcha,
Is an uile ní i suan,
Airím teacht na gcoisithe
I lár an bhaile chiúin.

An daoine iad nach sona dóibh
Nó anamna i bpúnc
Nach aoibhinn dóibh an t-ionad san
I gconaíd go buan?

I gcoim na hoíche dorcha
Is cách ina chodladh suain,
Is ea cloisimse na coisithe
Ag teacht is ag imeacht uaim.



Scoláire mór Gaeilge ab ea Liam S. Gógáin agus chabhraigh sé go mór leis an Athair Pádraig Ó Duinnín chun an foclóir cáiliúil Gaeilge-Béarla a chur le chéile.




An pictiúr a chuireas thuas ná ceann a ghlacas de tháipéis den Bhlascaod Mór atá ar crochadh in Ionad an Bhlascaoid, Co Chiarrai, Deireadh Fómhair, 2005. Nach bhfuil draiocht agus mistéir ag baint léi?

Monday, February 19, 2007

Dánta is Geal Liom 7


Dánta is Geal Liom 7

Táim ag filleadh arís san alt seo ar dhánta an Díreánaigh. Ní bhíonn sé ag plé mórán le cúrsaí achrannacha an anama agus aigne aisteach an duine faoi mar a bhíonn an mórfhile eile dá linn Seán Ó Ríordáin. Rudaí beaga nó eachtraí fánacha óna a óige a chuireann Ó Díreain ag smaoineamh agus ag cumadh leis. Uaireanta bíonn sé ag casadh siar ar áilleacht agus ar shonas na hóige. Téann a dhánta go mór i bhfeidhm orm i ngeall ar a simplíocht chainte agus ar a gcumhacht ó thaobh na n-íomhánna soiléire. Seo dán a chuireas go glanmheabhair is me timpeall ceithre bhliana déag d’aois agus mé sa dara bliain sa mheánscoil.



An tEarrach Thiar

Fear ag glanadh cré
De ghímseán spáide
Sa gciúnas shéimh
I mbrothall lae
Binn an fhuaim
San Earrach thiar.

Fear ag caitheadh
Cliabh dha dhroim
Is an fheamainn dhearg
Ag lonrú
I dtaitneamh gréine
Ar dhuirling bháin.
Niamhrach an radharc
San Earrach thiar.

Mná i locháin
In íochtar diaidh-thrá,
A gcótaí craptha,
Scáilí thíos fúthu:
Támh-radharc síothach
San Earrach thiar.

Toll-bhuillí fanna
Ag maidí rámha
Currach lan d’éisc
Ag teacht chun cladaigh
Ar ór-mhuir mhall
I ndeireadh lae
San Earrach thiar.



Bhí sé de nós ag seanfhilí na Gaeilge riamh pictiúr a charnadh anuas ar phictiúr ina gcuid danta chun radharc iomlán ilghnéitheach a chur ós ár gcomhair. Sin go díreach atá á dhéanamg anseo ag an nDíreánach. Cruthaíonn sé ceithre phictiúr chumasacha shoiléire a léiríonn go beacht an tEarrach in Árainn, oileáin in iarthar na tire.

Dob é an múinteoir Pádraigh Ó Súilleabháin, Ciarraíoch a chuir iachall orainn na dánta seo a chur go glanmheabhair. Ag an uair san im’ shaol cheapas gur dhul amú aimsire a bhí i gceist leis sin. Buachaill beag neirbhíseach a bhí ionam agus bhíodh orainn go léir dalta i ndiaidh dalta seasamg suas le taobh ár mbínse agus véarsa a aithris dhó gach lá. Ag an uair b’ualach mór é seo ach ba tréna mhéan a chuaigh rithimí iontacha na Gaeilge go mór i gcionn orm!

Beannacht leat a scríbhinn agus beannachtaí ar gach n-aon a léann thú!


Is oth liom a rá nach bhfuil grianghraf agam ó Árainn nó ó Chonamara ar a laghad - ach seo dhaoibh ceann ó Chontae Mhuigh Eo, Delphi, Marta 2006.

Dánta is Geal Liom 6


Dánta is Geal Liom 6

Ceann de na dánta a chuireas go glanmheabhair agus mé im’ dhalta sa mheánscoil ná “An tOide” le Séamas Ó hAodha (1886-1967). Rugadh i gCathair Chorcaí é sa bhliain 1886 agus chaith se a shaol ina chigire scoileanna. Cheap sé drámaí agus aistí chomh maith le roinnt leabhar filíochta. Thaithin an dán seo go mór liom agus d’aithris mé é don scrúdú béil dom’ Ardteistiméireacht sa bhliain 1976.

Dar le hÓ hAodha go gcuireann an t-oide a chuid daltaí ar snámh ar “mhuir mhóir an léinn láin” – meafar iontach, cumasach agus cumhachtach. Tugann sé aire dhóibh faoi mar a dhéanfadh máthair. Oileann sé go cúramach iad. Ach sa deireadh thiar thall imíonn siad uaidh faoi is a imíonn siad óna máithreacha féin. Seo dhaoibh an dán – liric bheag chumachtach is ea é:


An tOide

Uasal ceird an oide:
Mar rí ar imeall trá,
Chuir ar tonn na soithigh
‘S sheoil go hoscailt bá.

Aoibhinn ceird an oide:
Mar gharnóir lá Iúil
D’aistrigh sciamh na scoithe
Ó ghrianán go húir.

Uaigneach ceird an oide:
Mar mhaithrín léi féin
Tar éis imeacht a clainne
Thar tairsigh i gcéin.


Dar leis an bhfile agus liom fhéin seasann an t-oide in áit an tuismitheora maidir lena chuid daltaí. Tosaíonn sé ar iad a theagasc, oileann sé go cúramach iad, agus ansan sa deireadh thiar thall imíonn siad uaidh.




Séard atá thuas ná grianghraf de thiúir mhúinteoiri againne ag spaisteoireacht lá amháin le linn dúinn bheith páirteach i gcúrsa in Oideas Gael i nGleann Cholm Chille i gContae Dhún na nGall, Deireadh Fómhair, 2004 - Seán, mé fhéin agus Cóilin Mac Ghiolla Rua.

Thursday, February 15, 2007

Dánta is Geal Liom 5


Dánta is Geal Liom 5

Ós rud é go ndéanaim an corr-iarracht dán nó dhó a chumadh caithfidh mé a admháil go bhfuil dán cumasach amháin ann ó pheann Mháirtín Uí Dhíreáin a dtagaim ar ais chuige arís is arís eile. Séard is teideal don dán seo ná “Bí id’ Chrann.” Taithníonn an dán seo go mór liom mar tá comhairle ar fheabhas ann d’éinne ar mhaith leis nó léi dánta a scríobh, agus níos mó ná sin roinneann sé gaois le héinne ar mhaith leis nó léi bheith i mbéal an phobail mar “fhile proifisiúnta” mar a dearfá. Chomh maith leis sin taithníonn teideal an dáin liom – teideal atá ann, atá ana-chumasach agus ana-éifeachtach go deo, atá scríofa mar ordú díreach don fhile – “Bí id’ Chrann.” Sé sin le rá go dtugann an Díreánach ordú dó fhéin agus d’éinne ar mhaith leo bealach na filíochta a leanúint. Dar leis go gcaithfidh an duine seo bheith láidir agus treis ann nó inti féin. Is maith liom an fhíric go n-úsaideann sé meafar an chrainn chun an láidreacht seo a chur in iúl dúinn.

An rud a thaithníonn go mór liom faoin nDíreánach ná gur bhain sé úsaid éifeachteach agus chumasach as rudaí fisiciúla, tathagacha ón nádúr nó ón dúlra – aibhneacha, cnoic, sléibhte, clocha, crainn, claíocha, fálta, srutháin, báisteach, sioc agus a leithéidí. Tá a chuid dhánta lán de thagairtí dosna dúile – aer, uisce, tine agus talamh. Chomh maith leis sin caithfidh mé a admháil leis go bhfuil an tréith seo – grá don nádúr – ionam fhéinig. Seo dhaoibh an dán:


Bí id’ Chrann

Coigil do bhrí
A fhir an dáin
Coigil faoi thrí
Bí id’ chrann.

Coigil gach ní
A fhir an dáin,
Ná bog na lúb
Roimh anfa an cháis.

Fan socair,
Fan teann,
Is fear an uain
Go dtaga do lá.

Corraíodh an ghaoth
A fhir na laoithe
Gach duille ort thuas;
Do stoc bíodh buan..

Uaigneach crann
I lár coille,
Uaigneach file
Thar gach duine.

Daingean crann
I dtalamh suite,
Cosa i dtaca
Cuir a fhile!

Coigil do chlí
Coigil do aird,
Coigil gach slí
I gcomhair an dáin.

Tá do leath baineann,
A fhir an dáin,
Bí fireann, bí slán
Bí id’ chrann.



Is amhlaidh go n-aontódh aon fhile leis an gcomhairle agus leis an ngaois atá sna línte cumhachtacha gonta thuas. Ar ndóigh is tréith iontach í an ghontacht i bhfilíocht an Díreánaigh. Ní charnann sé focal ar fhocal – baineann sé úsaid éifeachtach as an méid fhocal is lú ar féidir leis. Dar leis go mba cheart don fhile é/í féin a oiliúint go maith, go gcuirfeadh sé/sí eolas go foighneach ar an saol, go mba cheart dó/di bheith láidir mar a bheadh crann, agus ansan go mba chóir dó/di labhairt amach nuair a thiocfadh an t-am cuí. Ceapaim go mbéadh aon siceolaí ar chomhintinn leis maidir le bheith baineann maidir le braistintí agus fireann maidir le dul i ngleic le fadhbanna an tsaoil. Is amhlaidh go mba cheart agus go mba choir an taobh baineann a bheith ionainn chomh maith leis an taobh fireann. Mar fhocal scoir ceapaim go bhfuil an téarma “fear an dain” i bhfad níos éifeachtaí agus fiú níos cuí ná “file.”

Beannacht leat a scríbhinn agus gach fear nó bean an dain atá amuigh ansan ar an mblagchruinne bígí teann, bígí in bhur gcrann.


Seo thuas pictiúr a ghlac mé de chrann ag Teach Newbridge samhradh 2006

Monday, February 12, 2007

Dánta is Geal Liom 4


Dánta is Geal Liom 4

Mar a dúirt mé i mo phost inné is breá liom dánta de chuid Sheáin Uí Ríordáin. “Cén fáth sin?” a deir tú. Bhuel tá meadarachtaí iontacha agus Gaeilge bhreá shaibhir fhileata ag an bhfile céanna. Cuireann a chuid dhánta faoi dhraíocht mé. Seachas sin cumann sé comhfhocail iontacha éifeachtacha – seo gné thábhachtach dá stíl shuntasach phearsanta i ndairíre. Is féidir an tionchur seo a fheiscint go rí-shoiléir i ndánta de chuid Sheáin Uí Thuama. Ní gá duit ach breathnú ar an dán leis a chuireas díreach sa phost roimhe seo.

Taobh amuigh de sin ta féith na fealsúnachta sa Ríordánach agus tuigfidh léitheoirí mo bhlag Béarla é seo mar tá suim nach beag agam san ábhar céanna. Ar aon nós cíorann Seán Ó Ríordáin ceisteanna móra doimhne na beatha, agus ní nach ionadh san mar bhí an eitinn air ó bhí sé an-óg agus d’fhulaing sé a pháis fhéinig maidir leis sin. Ach bíodh sin agus uile, i ndairíre píre is é cumhacht na bhfocal agus cumas an chumadóra an tréith is tábhachtaí ag aon fhile ar bith.

Dán de chuid an Ríordánaigh a thaithníonn go mór liom ná “Rian na gCos.” Dán is ea é seo a chíorann an cheist mhór sin na féiniúlachta, “Cé mé féin? nó “Cé mise?” Cuirimid an cheist seo orainn féin minic go leor. Is amhlaidh nach bhfuil freagra éifeachtach ar an gceist seo. I ndáirire píre is léir go bhfuil a lán freagraí, go bhfuil a lán “daoine” ionam. An mé an duine a bhí ar aithne agam agus mé im’ phaiste? An me an duine úd a d’aithin me agus me ag freastal ar an mbunscoil? Ar an meánscoil? Ar an ollscoil? Nuair a pósadh me? Mistéir amach is amach is ea an duine fiú dó fein! Tá Seán Ó Ríordain ag cíoradh an fhéinaitheantais sa dán seo. Is léir nach dtagann sé ar reiteach na faidhbe mar is mistéir atá i gceist, mistéir ar féidir linn a bhlaiseadh agus bhraitstint agus nach feidir linn a shárú.

An rud a chuireann an file ag smaoineamh na rian a gcos féin is é ag teacht thar n-ais dó dá theach nó don áit a d’fhág se ar dtús. An é an duine céanna é an duine a chuaigh amach agus an duine a thainig ar ais?

Rian na gCos

Anois ba mhaith liom bualadh leis
Nuair nach féidir é,
Ó dheas a ghabh sé an mhaidin sin,
Aneas ní thiocfaidh sé.

Maidin ghréine i gCiarraí
Ba chlos tríthí sruthán
Mar ghlór cailín fé cheilt sa chlaí
Is mé ag dul thar bráid.

Do shiúil sé liom an mhaidin sin,
Ár mbeirt ar aon chosán,
Ag siúl ar ais sea tuigeadh dom,
Chonac rian a gcos sa láib.

Ní raibh sé ann gur imigh sé,
Ní hann go has go brách,
An duine sin tá imithe
Atá sé siúd iomlán.

Mo dhuine bocht ‘bhí i bhfara liom,
Go raibh a anam slán,
Is anam gach a leanfaidh é
Dem dhaoinese go brách.

Is liomsa anois na cosa sin
Ar shiúil sé leo sa láib,
Ach ní mé a bhí i bhfara leis
Ag éisteacht le sruthán.

Níor saolaíodh mé gur cailleadh é,
Is mó mé i mise amháin,
Cailltear le gach focal mé,
Ach éiríonn le gach anáil.

An mé nua sin a leanann mé
Go gcomhlíontar mise amháin;
Scata a scrí’ na ranna seo
Duine as gach anáil.

Sceo ar sceo do scumhadh iad,
Na daoine seo dem chroí,
Ní hionadh gurb ionmhain liom rian
A gcos sa láib im shlí.


Scríobhtar seafóid, is é mo bharúil, faoi cad is file ann. Deir saineolaithe áirithe go gcaitheann file ar bith “guth amháin” a aimsiú. Ach ní sin a cheapann an Ríordánach agus táim ar aon intinn leis. Dar liom go bhfuil an ceart aige agus go bhfuil tacaíocht le fáil sa tsiceolaíocht na nua haoise seo, sé sin go bhfuil scata mór guthanna ionainn, go bhfuil a lán pearsana ionainn. Mar a deir Seán Ó Ríordáin thuas: “Scata a scrí’ na ranna seo” – ní guth amháin a scríobh é! “Is mó mé i mise amháin” – tá an ceart aige. Mar a duirt mé tá draíocht agus mistéir ag baint leis na focail agus leis an gcaint a mbaineanna an Ríordánach úsáid astu. Má léann tú ós árd an dán seo báfaí thú sa mhistéir agus sa dhraíocht.



An grianghraf a chuireas thuas ar barr ná ceann de rian mo choischéimeanna féin i ngaineamh na trá ag Damhnach Bat, Co Bhaile Átha cliath. Thógas é le linn samhraidh 2005.

Sunday, February 11, 2007

Dánta is Geal Liom 3


Dánta is Geal Liom 3


Tá beirt fhile ón Mhumhain a thaithníonn go mór liom, sé sin, Seán Ó Ríordáin agus Seán Ó Tuama a d’éag timpeall sé mhí ó shin. Ba mhaith liom dán de chuid an Tuamaigh a chur thíos anseo. Gan dabht ar domhan d’fhoghlaimigh Ó Tuama a lán ó fhilíocht an Ríordánaigh. Go deimhin féin ceapaim go raibh Seán Ó Ríordáin mar fhile cónaithe i gColáiste na hÓllscoile le linn don Tuamach bheith ina léachtóir ag an gcoláiste céanna.

Rugadh Seán ó Tuama i gCathair Chorcaí sa bhliain 1926 agus bhásaigh sé sa bhliain 2006. Bhain sé amach dochtúireacht sa nuaGhaeilge agus bhí sé ina ollamh le fada i gColáiste na hOllscoile Chorcaí. Scríobh sé idir fhilíocht agus dhrámaí.

Seo dán luath dá pheann ina n-iarann an file ar Dhia gan ligean dó bás a fhail gan aithrí, ar eagla go bhfíorófaí an rud a samhlaíodh dó trén a thaibhreamh/thaibhrimh an la roimhe, sé sin, é a bheith scartha amach go deo ó gach rud álainn.


A Chríost ná scaoil orm an bás I ngan fhios
Mar scaoilis orm codladh inné,
Ach deonaigh dom an mhíogarnach ghnáthúil
Sula gcartfaidh siad an teampall cré –

Chun ná dúiseoinn, is gur díthreabh mo dhúchas,
Tír narbh eol dom bean ná gaol
Sceach-bhall ceoigh ‘nar shearg na finniúna
Mhilseodh an teanga, ramhar le scéan.

Go n-atfadh romham go sleamhain insa chiúineas
An abhainn dhubh le múnlach daol,
Go labharfadh chugham an eala le muc-ghnúsacht
‘S an gadhar bacach le tíogar-bhéic.

Gurb iad na hein a cheolfadh dom gan suaimhneas,
Ceirteacha uaigneacha le gaoth
Ag liobar-chaint’s ag seint go stracaithe
Ar sheanga teileafóin an aeir.

Go bhfliuchfaí me sa cheo, is fós na silfeadh
Aon bhraon le fuarthan ar mo bhéal,
Go siúlfainn is go siúlfainn I measc daoine
Ag prap-ghluaiseacht mar bhréagain ar théid –

A Chríost ná scaoil orm an codladh i ngan fhios
Mar scaoilis orm bás inné,
Ach deonaigh dom cnead-mhíogarnach ghnáthúil
An tseanduine I ndeireadh an lae.

Chun go leagfad fén gcathaoir mo léine chaite,
Oíche shailm-chiúin, tráth Tenebrae,
Is go bhfáiscfead fém chulaith suain mo chrios, le teannas
‘S go sínfead siar mo theampall cré.



Seo pictiúr thuas ar ghlac mo dheartháir Padraig de shean Chrois Cheilteach i mBaile an Fhéirtéirigh le linn an bhriseadh leath-théarma 2005. Ba i nGaeltacht Dhún Chaoin a d'fhoghlaimigh an Tuamach agus an Riordánach an Ghaolainn.

Tuesday, February 06, 2007

Dánta is Geal Liom 2



Mar is eol don léitheoir is maith liom dánta Chathail Uí Shearcaigh. Ceapaim gur sárfhile é agus is dóigh liom nach bhfuilim i m’aonar maidir leis an mbreithiúnas seo. Is breá liom nadúrthacht agus simplíocht a chuid chainte agus foirfeacht a chuid Ghaeilge. Is cainteoir ó dhúchas é agus tá saibhreas a shinsear ina fhocail.


Is file cumhachtach cumasach é an Searcach. Tá ar a chumas focail a mhúnlú agus íomhánna soiléire a bhreacadh ar phár. Ceapaim gurb é seo príomhghnó aon fhile ar bith – bheith in ann pictiúir nó íomhánna a chruthú go h-éifeachtach in aigne an léitheora. Cruthaíonn sé meafair go h-an nádúrtha ar fad. Fáisceann sé na meafair seo as ghnáthfhocail agus coraíonn sé sin go doimhin istigh inar gcroí! Maith thú, a Chathail, tá tú mollta is mé i mo thost.


Anois, a leitheoirí, dán simplí cumachtach cumasach daoibh.




Séisiúir


Bailc shamhraidh sna cnoic –
i dtitim throm thréan na fearrthainne
cloisim míle bó bainne á mblí.

I mbáine an gheimhridh sna cnoic
bíonn na bunsoip trom le sioc –
as a gcuid síní sileann tost.



Nach iontach go deo na híomhánna cumasacha anseo. Ar dtús féadaimid na mile bó bainne á mbleán a chloisteáil i dtitim throm na baistí ar dhíon theach an fhile – íomhá cloiste nó cluaise é seo – cluasíomhá nó cluasmheafar. Leanann sé ar aghaidh leis an meafar céanna sa dara véarsa – meafar na mbó á mbleán ach anseo cuirtear meafar feicthe nó súile ós ár gcomhair – amharcíomhá nó amharcmheafar is dócha an téarma a bheadh air seo! Abair na focail sa dán seo os ard agus cloisfidh tú binneas na binne!

Saturday, February 03, 2007

Dánta is geal liom 1


Sábháilteacht


Caithfead a rá gur maith liom dánta Nuala Ní Dhomhnaill. Chasas uirthi cúpla bliain ó shin agus mé amuigh i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath ar chúrsa lae le mo dhaltaí scoile. Cúrsa dírithe ar an ardchúrsa Ardteiste is ea é seo a chuireann foireann Roinn na Gaeilge ar siúl gach bliain. Is amhlaidh go n-eagraíonn siad é chun síolta a scaipeadh in intinn na ndaltaí maidir le staidéar na Gaeilge san ollscoil chéanna. Ar aon nós bhí Nuala ann agus thug sí léacht bhréa shuimiúil uaithi ar an bhfilíocht agus ar féith na cruthaíochta. Bhi sí ina scríbhneoir cónaithe sa choláiste ag an am san. Bhíos ag caint lei ní ba dhéanaí i seomra na foirne. Chuaigh a tíriúlacht agus a ionraiceas go mór i bhfeidhm orm. Bean le croí mór doimhin is ea í chomh maith le h-intleacht ghéar. Tuigeann tú ar an toirt go bhfuil dearcadh cumasach aici ar an saol. Sular bhuaileas léi caithfead a rá gur léadh me a dánta rialta go leor mar is ise agus Cathal Ó Searcaigh an bheirt fhile is mó is maith liom atá ag cumadh leo sa Ghaeilge. Tagann an bheirt acu ó áiteanna fada go leor ó chéile maidir le canúintí – Ghaeilig bhreá bhinn na gConallach atá ag Cathal agus Ghaolainn bhreá bhinn na Muimhneach atá ag Nuala. Nuair a léim dánta de chuid Ní Dhomhnaill tosnaím ag smaoineamh is ag labhairt i gcanúint Chorca Dhuibhne agus nuair a léim dánta Uí Shearcaigh tosaím ag smaointiú is ag labhairt I nGaeilig Chontae Thír Chonaill. Ba i nGaeltacht Chiarraí agus ó mhúinteoirí ó Chiarraí a d’fhoghlaimíos mo chuid Ghaeilge ar scoil agus ba i nGaeltacht Dhún na nGall, go h-áirithe ar Oileán Árainn Mhóir a chuir me snas uirthi. Mar sin is breá liom an dá chanúint sin atá ar mo thoil agam.



Anois ba mhaith liom dán de chuid Ní Dhomhnaill a chur ar an leathanach seo. Dán is ea é faoin sábháilteacht atá bunaithe ar chaidreamh idir bheirt. Iarrann an file ar a chéile í a chosaint ar an olc, ionas nach slogfaí í i bpoll mór “faoin talamh,” ionas nach gcaillfí í i ndomhan mór anaithid an neamhchomhfheasa, ionas nach mbáfaí í i bhfaitís an tsaoil. Dán cumasach é seo dar liom a chíorann cúinní dorcha an neamhchomhfheasa agus ár bhfaitíos.





Gaineamh shúraic


A chroí, ná lig dom is mé ag dul a chodladh
titim isteach sa phluais dhorcha.
Tá eagla orm roimh an ngaineamh shúraic
roimh na cuasa scamhaithe amach ag uisce,
áiteanna ina luíonn móin faoin dtalamh.


Thíos ann ta giúis is bogdéil ársa;
tá cnámha na bhFiann ‘na luí go sámh ann
a glaimhte gan mheirg – is cailín báite
rópa cnáibe ar a muinéal tairrice.


Ta sé anois ina lag trá rabharta,
tá gealach lán is trá mhór ann,
is anocht nuair a chaithfead mo shúile a dhúnadh
bíodh talamh slán, bíodh gaineamh chruaidh romham.




Guím “talamh slán” nó “terra firma” ar léitheoirí uile an bhlaig seo agus “gaineamh crua” seachas gaineamh beo faoi bhur gcosa i gcónaí. Beannacht libh uile agus beannacht leat a scríbhinn.


Thuas ag barr an ailt seo tá pictiúr de bheirt iarscoláire liom a thug ard aire do na páisti ag an naoinaire aitiúil sa Phort Thoir. Is gnách leis na buachailli i mo scoilse aire a thabhairt dá ndeartháireacha agus deirféaracha beaga. Ghlacas an grianghraf seo timpeall ceithre bhliana ó shin.

Tuesday, January 30, 2007

Ómós do Chara Uasal Dílis


Slán leat, a Chara Dhil


Tarlaíonn rudaí ar an saol seo a sháraíonn ár n-intleacht bheag theoranta. An rud is mó a dhéanann amhlaidh ná an bás. Díreach anois táim ar tí dul amach chun freasal ar shochraid, socraid mhná. An bhean a dtagraím di anseo ná Marie Brady ón bPort Thoir i mBaile Átha Cliath a bhásaigh an Aoine seo caite. Bean iontach chairdiúil, fhial, fhlaithiúil, chneasta agus chineálta ab ea í. Máthair mhór ab ea í lena garpháistí féin agus do chaith sí le mo scolairí faoi is gur léi féin iad.

Chomh maith leis sin bean mhór feasa agus fiú gaoise í agus bhí mé in ann caint léi ar dhóigh nárbh fhéidir leat le daoine eile dá haois agus bhíodh comhairle mhaith aici dom maidir le páistí nó daltaí éagsúla. Déarfainn go raibh Marie sna seascaidí déanacha nó sna seachtóidí luatha agus caithfidh mé a rá gur fhoghlaimigh sí a lán óna saol, agus ní nárbh ionadh mar ba bhanaltra í le blianta in oispidéil éagsúla agus d’oibrigh sí mar bhanaltra phobail chomh maith. Ina dhiaidh di éirí as sin chuaigh sí ag obair go deonach ar san na seandaoine, sé sin bhí sí i bhfeighil ionad cúram lae sa Phort Thoir.

Chumas an chéad dá alt thuas sula ndeachaigh mé chun an tséipéil i gcómhair an aistrithe. Anois táim pillte ar an mbaile chun crioch a chur ar an bpost beag seo ina h-onóir. Dúirt an sagart a bhí i gceannas an tsearamanais gur bhuail stróc obann í oíche Nollag. Fuair sí bás ar an Aoine an séú lá fichead d’Eanáir. Bhí an séipéal lán go doras mar is amhlaidh go raibh aithne fhairsing ar Marie ar fud na h-áite de bhárr chomh cineálta agus chomh carthannach is a bhí sí riamh. Mar a dúirt an sagart tá dhá rud ar an domhan nach bhfuil aon smacht againn air – ár mbreith ar an láimh amháin agus ár mbás ar an láimh eile. Tagann leathrann chun chuimhne anois díreach: “Maireann an chraobh ar an bhfál ach ní mhaireann an lámh do chur,” agus seanfhocal a d’fhoghlaimíos ar scoil na blianta fada ó shin: “níl luibh ná leigheas in aghaidh an bháis.”

Ní airímid sinn féin ag dul in aois agus fiú ní bhraithimid luas na mblianta. Sleamhnaíonn siad isteach an-sciopadh ar fad. Bhásaigh m’athairse ina naoú bliain is seachtó dhó agus dúirt sé liom uair amhain nár mhothaigh sé na blianta ag gabháil thart agus gur bhraith sé ann féin faoi is go raibh sé ina seachtú bliain déag. Tagann dán iontach isteach i mo chuimhne anois díreach – ceann le Seán Ó Tuama, Ollamh le Gaeilge agus file iontach (a d’éag le déanaí) – dán faoin mbás. Ni fhanann ainm an dáin im' chuimhne ach ritheann na línte seo leanas liom: “A Chríost ná scaoil orm an bás faoi is a scaoilis an codladh orm inné” agus ansin athinsint ar na línte céanna ag deireadh an dáin: “A Chríost ná scaoil orm an codladh faoi is a scaoilis an bás orm inné.” Tá súil agam go bhfuil na línte beacht go leor. Níl mo dhíolaim filíochta le fáil agam anois, ach déanfaidh mé seic orthu ar ball beag. An rud a thaithníonn liom i bhfiliocht Uí Thuama ná go bhfuil féith na fealsúnachta chomh maith le féitheacha na cruthaíochta is na filíochta ann. Gan dabht ar domhan bhí an chosúlacht idir an codladh agus an bás riamh san fhilíocht agus déanann Ó Tuama dán iontach anseo as an mbunsmaoineamh sin!

Ar aon nós, A Mharie, tháinig do dheireadh cúrsa ró-luath ar fad agus ró-míthráthúil dúinn uile. Slán leat a Mháthair Mhór. Slán leat a bhean uasal mhín. Go raibh fáilte na n-aingeal rómhat isteach i bPárrthas Dé. Braithfimid uainn thú. Slán bóthar, a chara uasail.


Thuas ag barr an phoist seo tá grianghraf a ghlac mé ceithre nó cúig bhliana ó shin de Chrois an Phápa i bPáirc an Fhionuisce i mBaile Átha Cliath. Is in ómós do Mharie Brady a chuirim anseo é.

Sunday, January 28, 2007

Na Coillte Dúchasacha


Deireadh na gCoillte



Ceann de na dánta ab ansa liom agus mé ar scoil ná “Cill Chais.” Amhrán (caoineadh) agus dán atá ann a chaoineann deireadh na gcoillte nó deireadh na bhforaoiseacha in Éirinn chomh maith le deireadh an tsean-chórais Ghaelaigh. Do bhí an Tiarna Castlehaven, Tiarna Caitiliceach a bhí ina cheannaire ar na fórsaí dúchasacha le linn na tréimhse 1641-52 ina chónaí i gCaislean Chill Chais. Ach tagann an t-amhrán seo ó dheireadh na hochtú aoise déag nó tús na naoú haoise déag agus caoineann an t-amhrán bás an bhantiarna Mairéad de Buitléir Ba áit thábhachtach é an Caisleán Chill Chais mar phríomhláthair na mBuitléireach. Is í an Bantiarna Iveagh an “deighbhean” a luaitear san amhrán. Ach is ar an dá líne thosaigh atáim ag leagan béime anseo agus ar na línte seo chomh maith: Níl coll, níl cuileann, níl caor ann,/ach clocha is maolchlocháin,/páirc an chomhair gan chraobh ann/is d'imigh an géim chun fáin. Go bunúsach luann siad leagan na gcoillte. Is mithid dúinn véarsaí an amhráin chlúitigh sin a ghlaoch chun chuimhne. Seo dhíbh anseo thíos na focail:-



Chill Chais



Cad a dhéanfaimid feasta gan adhmad?
Tá deireadh na gcoillte ar lár;

níl trácht ar Chill Chais ná ar a teaghlach
is ní bainfear a cling go bráth.
An áit úd a gcónaíodh an deighbhean
fuair gradam is meidhir thar mhnáibh,
bhíodh iarlaí ag tarraingt thar toinn ann
is an t-aifreann binn á rá.



Ní chluinim fuaim lachan ná gé ann,
ná fiolar ag éamh cois cuain,
ná fiú na mbeacha chun saothair
thabharfadh mil agus céir don tslua.
Níl ceol binn milis na n-éan ann
le hamharc an lae a dhul uainn,
ná an chuaichín i mbarra na ngéag ann,
ós í chuirfeadh an saol chun suain.



Tá ceo ag titim ar chraobha ann
ná glanann le gréin ná lá,
tá smúid ag titim ón spéir ann
is a cuid uisce go léir ag trá.
Níl coll, níl cuileann, níl caor ann,
ach clocha is maolchlocháin,
páirc an chomhair gan chraobh ann
is d'imigh an géim chun fáin.



Anois mar bharr ar gach míghreann,
chuaigh prionsa na nGael thar sáil,
anonn le hainnir na míne
fuair gradam sa bhFrainc is sa Spáinn.
Anois tá a cuallacht á caoineadh,
gheibheadh airgead buí agus bán;
's í ná tógfadh seilbh na ndaoine,
ach cara na bhfíorbhochtán.



Aicim ar Mhuire is ar Íosa
go dtaga sí arís chughainn slán,
go mbeidh rincí fada ag gabháil timpeall,
ceol veidhlín is tinte cnámh;
go dtógtar an baile seo ár sinsear
Cill Chais bhreá arís go hard,
is go bráth nó go dtiocfaidh an díle
ná feictear é arís ar lár.




Cad a chuireann an t-amhrán seo im’ chuimhne dhom? Bhuel táim díreach tar éis sraith d'altanna a scríobh ar an mblag seo ‘gamsa ar an aibítir Ghaelach agus ar na crainn dhúchasacha ar sheas na litreacha éagsúla dóibh. Le linn dom staidéar a dhéanamh ar m’ábharsa bhí orm leabhar iontach Uí Choitir Irish Trees: Myths, Legends and Folklore a léamh agus roinnt eolais bhreise a d’fháilt ar an idirlíon ar na suíomhanna iontacha mar www.coillte.ie . Is amhlaidh a thiteas faoi dhraíocht na gcrann céanna! Chomh maith leis sin táim ag léamh leabhair bhig iontaigh dar teideal The Death of Life leis an Ath. Seán McDonagh SSC (The Columba Press 2004). Chomh maith leis sin bhíomar mar fhoireann scoile ag plé ceist na h-eiceolaíochta agus olldhíothú na beatha ar an domhan iontach seo ina bhfuilimid ag maireachtaint. Dob é an scannán cinniúnach fóirstineach úd An Inconvenient Truth a spreag sinn chun argóinte! De bárr ár n-argóintí spreagadh mise chun leabhar iontach Mhic Dhonncha a léamh agus dul isteach ar an suíomh iontach sin a ghabhann le scannán Al Gore. Brúigh ar an nasc seo chiun an suíomh a iniúchadh: http://www.climatecrisis.net/


Timpeall 5000 BC bhí Éire clúdaithe le foraoiseacha de dharacha, fuinseoga, leamhnáin, péiní Albanacha agus beitheanna. Ansan timpeall 3, 500 BC tháinig an fheirmeoireacht agus gearradh síos na foraoiseacha le h-aghaidh curaíochta agus féaraigh. Timpeall 500 BC baineadh úsáid as an gcéacht don chéad uair agus cuireadh brú nach beag ar na foraoiseacha. Sa bhliain 1600 AD ní raibh ach timpeall 12 % de thalamh na hÉireann faoi fhoraoiseacha. Sa seachtú agus san óchtú haois déag leagadh na coillte chun na tithe móra anseo in Éirinn agus sa Bhreatain féin a thógail agus chun báid sheoil a thógáil gan trácht ar ghualach a chur ar fáil do thionscal an iarainn i Sasana a bhí faoi lán tseoil ag an am. Chomh maith leis sin gan dabht bhíodh na réabhlóidithe Gaelacha i bhfolach sna coillte céanna. Mar sin gearradh síos na foraoiseacha. Timpeall 1800 ní raibh fágtha ach 2% dena foraoiseacha dúchasacha.



Anseo thús ag barr tá pictiúr a ghlac mé le déanai i Páirc Dalgan, gar don Uaimh i gCo na Mi. An crann atá sa ghrianghraf agam ná castán (Spanish nó sweet chestnut) nó an Castanea sativa sa Laidin.

Saturday, January 13, 2007

An tOchtú Litir Déag den Aibítir


An tOchtú Litir Déag den Seanaibítir – An t-Úr , an litir U

Tugann an Duinníneach “the heath tree” nó “the tree heath” mar mhíniú ar an litir U nó ar an Úr.  Níl eolas ar bith faoin gcrann nó faoin tor seo i leabhar Mhic Choitir, leabhar iontach suimiúil a dtagraím go minic dó sna leathanaigh seo.  Ach is tor síorghlas é an t-úr céanna a fhaightear go forleathan ar fud na Méanmhara.  An téarma laidine air ná Erica Arborea.  Fásann bláthanna bána cumhra ar an tor céanna i míonna Bealtaine agus Meithimh agus fásann sé go h-airde 3 mheadar ar a mhéid.   Is ait an t-ainm é mar mhíniú ar an litir U i nGaeilge mar ní fhaightear an tor seo go nadúrtha nó go dúchasach in Éirinn.  Caithfidh me níos mó staidéir a dhéanamh ar conas a tharlaíonn an rud ait seo.  Baintear úsaid as fréamhacha an úir chun píopaí a dhéanamh – píopaí i gcomhair chaitheamh tabac atá i gceist agam anseo dar ndóigh -na píopaí ar a dtugtar “Bruyère” nó “Briar”.


Seo dhaoibh thuas pictiúr beag den úr.

Thursday, January 04, 2007

An Seachtú Litir Déag




An Seachtú Litir déag den Seanaibítir

Is í an “teithne” nó an “teine” nó an T an seachtú litir déag den aibítir.   Ciallaíonn “teithne” “furze” i mBéarla dar leis an Duiníneach ach nílim in ann teacht ar ainm na litreach seo ná ar an bhfocal féin in aon cheann dena gnáthfhoclóirí.  Gan dabht tugann siadsan an focal “aiteann” ar “furze”.  Mar an gcéanna leis an foclóir idirlíne  www.focal.ie , níl sé ann ach an oiread.  Bíodh sin mar atá leanfad ar aghaidh le píosa beag scríbhinne ar an aiteann.

Tá trí fhocal ann i mBéarla ar “aiteann” mar atá: “gorse”, “whin” agus “furze.”  An rud is suntasaí faoin tor iontach álainn seo ná na bláthanna fíorbhuí atá beagnach faoi bhláth de shíor air.  Bhaintí úsáid as an adhmad dosna tinte sna seanlaethanta.  Fiú nuair a dhóitear nó nuair a ghearrtar go talamh é athfhásann sé tapaidh go leor.  Uaidh sin is siombal an tsaibhris agus na torrthúlachta é an t-aiteann.    

Tugann Mac Coitir seanfhocal nár chualas riamh im’ shaol go n-uige seo:  “An t-ór faoin aiteann, an t-airgead faoin luachair agus an gorta faoin bhfraoch: Gold under the furze, silver under the rushes and famine under the heather.”  Nach álainn é an seanfhocal sin, a chairde!  Seanfhocal, gar go leor don cheann seo ná ceann a fhaightear i gCo. Chiarraí:  “Mac rí an t-aiteann, mac bodaigh an fraoch: Furze is the son of a king, heather the son of a beggar.”

Luann an Coitireach trí nó ceithre cinn de scéalta béaloideasa faoin aiteann agus a shaibhreas.  Seo ceann an-ghairid ar fad:  Chuaigh fear in aimsir tráth chun aiteann a bhaint ar fheirm áirithe ar tuarastal scillinge don lá.  Chomh luath is a thosnaigh an fear oibre bocht ag obair ar an tor aitinn thit scilling amach ar an talamh roimhe.  Ní raibh air mar sin aon obair a dhéanamh an la úd!

Lá Bealtaine thugtaí bláthanna isteach sna tithe, chuirtí é ar an  bhfardhoras nó fiú sa tuí chun ádh a thabhairt do mhuintir an tí nó chun an samhradh a bhrostú isteach.  In áiteanna éagsúla ar fud na tíre chuirtí aiteann in áiteanna bainteach le bainne nó le h-im chun na síóga a choiméad ó chur isteach nó amach ar na táirgí seo!

D’úsáidí an t-aiteann chun na beithígh nó an stoc a chothú, chun leaba agus fothain a thabhairt dóibh.  In a lán áiteanna ar fud na hÉireann dhóití na toir aitinn san earrach nó i dtús an tsamhraidh chun na péacáin nó na buinneoga (young shoots -  feictear www.focal.ie ) óga a mhealladh chun saoil.  Thugtaí na buinneoga don stoc agus d’úsáidtí an luaithreach mar leasú talún.  Bhaintí úsáid as an adhmad chun camáin nó maidí siúil a dhéanamh.