Draíocht na bhFocal
Ceann des na chéad chuimhní cinn atá im’ aigne ná bheith ag aithris ós ard pé dán idir Bhéarla nó Ghaeilge nó Fhraincís a d’fhoghlaimíos ar scoil an lá sin ag déanamh m’obair bhaile dhom ní ba dhéanaí istoíche. Go deimhin bhínn de shíor faoi dhraíocht na bhfocal. Uaidh sin amach bhí suim nach beag agam i dteangacha agus go h-áirithe sa Ghaeilge. Tá Iodailis ar mo thoil agam chomh maith agus téim chuig an Iodáil trí nó ceithre huaire in aghaidh na bliana. Tá píosa beag Fraincíse ar eolas agam lena chois sin.
Cén fáth go bhfoghlaimítear teanga ar bith? Bhuel, chun dul agus obair a fháil thar lear i dtír eachtrannach mar a labhraítear an teanga sin; chun bheith in ann dul i dteagmháil leis na daoine dúchasacha sa tír chéanna nó chun staidéar ann. Is mó cúis atá ann chun teangacha a fhoghlaim agus a labhairt, ach im’ thuairimse is í draíocht na bhfocal faoi deara mo shuim féinig sna teangacha.
Téigh chuig dráma ar bith a chum na seanGhréigigh mar Aeschylus nó Sophocles nó Euripides agus titfidh tú faoi dhraíocht na traigéide clasaicí. Téigh chuig dráma ar bith de chuid Shakespeare, idir thraigéidí agus choiméidí agus titfidh tú faoi dhraíocht dhomhan na samhlaíochta agus na drámaíochta. Ach is iad na focail, sea na focail an meán is tabhachtaí mar is iadsan a chruthaíonn an drámaíocht, a chruthaíonn an chumhacht agus fiú an katharsis iontach sin a mhothaímid ag aon mórdhráma ar bith.
Sea, tá an draíocht sna focail – ins an ord ina gcuirtear iad agus ins na fuaimeanna a dhéanann siad nuair a deireann sáraisteoir iad. Roghnaíonn an scríbhneoir nó an drámadóir na focail chuí chun an t-atmasféar a chruthú. Mar a dúirt Samuel Taylor Coleridge na blianta fada ó shin gurbh é a bhí i stíl chruthaitheach ar bith ná na focail chuí san ord cuí. Ceapaim gurb í sin an chiall atá sa bhfrás “dosheacainteacht na teanga” nó “inevitability of language” mar a thugtar air go traidisiúnta i ndomhan an chriticeora. [Maith dom an téarma Gaeilge a chum mé ar an téarma ón mBéarla mar níor eirigh liom teach tar aon aistriú air sna foclóirí atá agam nó atá ar an idirlíon!]
Nuair a bhíos ar scoil thit me i ngrá leis na rithimí, leis na rímeanna agus le ceol draíochta dánta Sheáin Uí Ríordáin. D’fhoghlaimíos a dhán iontach deas “Cúl an Tí” nuair a bhíos sa bhunscoil agus d’fhan an dán san im’ chuimhne ó shin i leith. Na laethanta sin, bhí sé de nós ag múinteoirí iarraidh ar na daltaí gach rud a chur go glanmheabhair. Caithfidh mé a rá nár bhain me mórán taithnimh as bheith ag foghlaim gach rud go glanmheabhair i ngach ábhar mar ba bhuachaillín beag neirbhíseach a bhí ionam agus bhínn eaglach an t-am ar fad go ndearmadfainn an píosa a bhí le foghlaim. Ach, caithfidh me a rá gur thaithin an fhilíocht go mór liom agus gurbh aoibhinn liom bheith ag aithris dánta in aon teanga ar bith. Mar a dúirt mé ba rud draíochta dhom an tsíor-aithris seo a bhí á déanamh agam ar scoil agus fiú dem’ dheoinn fhéin ag a’ baile. Cheapadh m’athair agus mo mhathair go raibh mé glan as mo mheabhair nuair a chloisidis mé de shíor ag caint liom fhéin im’ sheomra. Ach sin mar a tharla – thiteas glan faoi dhraíocht na bhfocal. Is amhlaidh gur mar sin a mhothaigh na sean Draoithe Ceilteacha nó Gaelacha roimh theacht Naomh Pádraig. Ní raibh scríobh ar bith acusan agus chuireadar gach eolas agus gaois nó eagna go glanmheabhair.
Dán eile de chuid an Ríordanaigh a chuaigh go mór i bhfeidm orm fhéinig ó thaobh draíocht na bhfocal agus an cheoil de ná Siollabadh. Cuirfidh mé na focail anseo ionas go mblaisfidh tú a bhfuil a rá agam faoi dhraíocht stíl an Ríordánaigh.
Siollabadh
Bhí banaltra in ortharlann
I ngile an tráthnóna
Is cuisleanna i leapachaibh
Ag preabarnaigh go tomhaiste,
Do sheas sí os gach leaba
Agus dfhan sí seal ag comhaireamh
Is do bhreac sí síos an an mheadharacht
Bhí ag siollabadh ina meoraibh,
Is do shiollaib sí go rithimeach
Fé dheireadh as an seomra,
Is dfhág na diadh mar chlaisceadal
Na cuisleanna ag comhaireamh:
Ansin do leath an tAngelus
Im-shiollabcrith ar bheolaibh,
Ach do thainig eag ar Amenibh
Mar chogarnach sa tseomra:
Do leanadh leis an gcantaireacht
I mainistir na feola,
Na cuisleanna mar mhanachaibh
Ag siollabadh na nónta.
Tá cóip den dán seo maille le aistriúchán focal ar fhocal le fáil ag an suíomh idirlíne seo leanas ( Dánta ). Ach ceapaim féin gurb uafásach an t-aistriúchan é mar braitheann miniú nó brí an dáin thuas ar cheol na bhfocal, ar an gcaoi a théann siad i bhfeidhm ar a chéile, ar rithimí agus rímeanna nádúrtha na Gaeilge. Go bunúsach is rí-dheacair d’éinne, bíodh sé nó sí ina f(h)ile nó ná bíodh, dánta de chuid an Ríordanaigh a aistriú go h-aon teanga ar bith eile.
Ní déarfaidh me mórán ach an oiread faoi bhrí an dáin bhig seo. Caithfidh an léitheoir an dán a léamh ós ard agus éisteacht le fuaimeanna na bhfocal agus aird a thabhairt ar an gcaoi a imríonn na focal cleasanna teangeolaíochta ar a chéile, ar an gcaoi a chumann an Ríordánach focail nua. Chomh maith leis sin is rí-chumasach iad na meafair is na samhailteacha as a mbaineann sé dea-úsáid, m.sh., “cuisleanna i leapachaibh”; “bhreac sí síos an an mheadharacht / Bhí ag siollabadh ina meoraibh”; “Is do shiollaib sí go rithimeach” agus “mainistir na feola.”
Thuas chuireas pictiúr a ghlac mé i mbarda mo mháthar in Ospidéal Naomh Máire i bPairc an Fhionn Uisce anseo i mBaile Átha Cliath um Nollag.
