An t-ochtú litir d'Aibítir na Gaeilge: Uath

An t-ochtú litir d’Aibítir na Gaeilge:  Uath = h

Anois, a chairde, tá se in am dúinn leanúint ar aghaidh leis an ngnó atá idir lámha againn, sé sin cur síos ar na litreacha éagsúla den chló gaelach.  An babhta seo is í an litir “h” atá faoi chaibidil againn, nó “uath” mar a thugtar uirthi sa seanchóras. (h)

Seo mar a deir foclóir an Duinnínigh: “Uath, whitethorn (hawthorn) tree, auxiliary letter in the Irish Alphabet, used to express aspiration, prevent hiatus etc…”  Tugtar “an sceach gheal”ar an “uath”agus aistrítear go Béarla é mar “whitethorn” nó “hawthorn”nó fiú “Maybush.”Tá sé éasca go leor an crann seo a aithint mar fásann bláthanna bána go tiubh is go trom air le linn Mhí an Mheithimh agus feictear é go forleathan ar fud na hÉireann.  Sa bhéaloideas tá an crann seo bainteach leis an slua sí nó “na daoine beaga.” Uaidh sin luaitear mí-ádh, tinneas agus fiú bás leis an gcrann céanna, go h-áirithe leis an gcrann aonair.  Cloistear scéal bealoideasa faoi fhear a ghoid roinnt sceacha geala ón reilig i gCill Rialaig i gCo, Chiarraí.  Deirtear gur tháinig an slua sí ina dhiaidh agus go raibh air iad a athchur sa reilig.  Fágadh fear eile gan lúth na gcos is na lámh i ndiaidh an cleas céanna a dhéanamh.

Rinne an “Folklore Society”sa Bhreatain suirbhé le déanaí agus fuarthas amach go bhféachtar ar bhláthanna na sceiche gile mar chomharthaí an mhí-áidh fiú sa la inniu. (Féachtar, Irish Trees: Myths, Legends and Folklore le Niall Mac Coitir, Collins Press, 2003, pp. 52-3)

Rud coitianta fosta an milleán a chur ar an sceach gheal toisc gurbh aisti a rinneadh crois Chríosta agus gurbh óna dealga a rinneadh an chóróin spíne.

Bhí sa de nós i gCo. Chiarraí bláthanna na sceiche gile a fhágaint ar an ndríosúr le linn Mhí an Mheithimh chun na h-ainsprioraid a choiméad taobh amuigh den teach.



Thuas tá pictiúr den sceach gheal fé bhláth a ghlacas cúpla seachtain ó shin i Newbridge House.

An Seachtú litir d'Aibítir na Gaeilge

An Seachtú litir d’Aibítir na Ghaeilge.

Tá achar fada ann ó scríobh mé aon rud sa bhlag seo.  Maithigí dom é, a léitheoirí.  Bhíos ró-ghnóthach ar scoil ar ndóigh!  Chomh maith leis sin bhuail slaghdán samhraidh mé agus níor dhoiligh dom é a chur díom – tá cuid bheag de fós orm.  Anois ar aghaidh leis na h-iontrálacha ar ár n-aibítir cháiliúil.

Tugtar “gath” nó, níos minicí “gort” ar an  G gaelach.  Ciallaíonn an litir seo an planda“ivy” nó“field” sa Bhéarla.  Tugtar “eidhneán”nó “eidheann” ar an ngath nó ar an ngort sa nua-Ghaeilge agus san alt seo bainfidh me úsaid as an téarma nua-ghlactha seo.  Tá an t-eidhneán ana-áisiúil ar fad chun seanbhallaí gránna a chlúdach.  Is san Eoraip is mó a bhaintear úsaid as an bplanda úsáideach seo, sé sin le rá gur minic a fhéachtar ar an eidheann mar fhiaile sna Stáit Aontaithe mar ionsaíonn  sé na crainn ansin murab ionann agus san Eoraip mar a mbíonn na geimhrí níos measa.  

Sa traidisiún tá an t-eidhneán bainteach leis an bhfiniúin – tá a gcuid dhuilleoga ar an gcruth ceanann céanna – i bhfoirm triantáin nó fiú I bhfoirm an chroí ar ndóigh.  Go deimhin, is amhlaidh go bhfuil an carúl Nollag san “The Holly and The Ivy” cloiste go min-minic againn uilig. Gan dabht ar domhan tuigimid go h-éasca go bhfuil caora an chuilinn bainteach le dath na fola – dath dearg fhuil Chríost.  Ach tuigtear go forleathan go bhfuil siombalachas ársa págánach i bhfad níos sine sa chúlra chomh maith.  San aimsir réamhchríostúil bhíodh garsún gléasta i gculaith déanta as duilleoga an chuilinn agus an cailín gléasta is ceann déanta as duilleoga an eidhneáin agus do théidís timpeall an bhaile gléasta mar sin – sé sin ag tabhairt an nádúr mar a déarfá díreach tríd an chuid is dorcha den bhliain – am na Nollag.

Sa dá traidisiún – sa Phágántacht agus sa Chríostaíocht – tá an t-eidhneán ( agus an cuileann ar ndóigh) fite fuaite leis an síoraíocht agus leis an aiséirí ó na mairbh. Deir saineolaithe áirithe go bhfuil Íosa Críost féin bainteach leis an seandia Rómánach san Bacchus nó leis an dia Gréigeach Dionysus – déithe araon na fíona agus an óil alcólaigh.  Deir siad go bhfuil baint ag an eidhneán agus an cuileann leis an mbeirt acu.  In Éirinn deirtear go gcónaíonn an dreoilín bocht, a ndéantar fiach air go traidisiúnta lá Fhéile Stíofáin, san eidhneán.

Chomh maith leis an méid atá luaite agam thuas tá traidisiún eile ann – traidisiún ceangailte le hOíche Shamhna.  In áiteanna in Éirinn sna seanlaethanta chuireadh gach duine sa teaghlach duilleog amháin den eidhnéan i mbáisín uisce thar oíche agus an mhaidin dar gcionn thagadh siad ar ais féachaint an raibh aon athrú tagtha ar na duilleoga.  Na daoine nár tháinig aon athrú dá laghad ar a nduilleoga mhairfidís le bliain nó níos mó gan ghalar ar bith.  Na daoine eile, bhuel, fágfaidh mé fúibh an cheist sin a fhreagairt.  

An Séú Litir d'Aibítir na Gaeilge

An Séú Litir den Aibítir

Fearn (F) : The Alder Tree.  

Uaireanta tugtar an fhearnóg ar an bhfearn.  Bhaintí úsáid as adhmad an fheárna sna seanlaethanta chun sciatha (=shields) a dhéanamh.  Nuair a ghearrtar adhmad na fearnóige athraíonn an dath ó bhán go fuil-dhearg agus mar sin tá an crann seo bainteach leis an mbás agus leis an gcogadh.  Tá baint aige, chomh maith, leis an tine ós rud é go bhfuil an t-adhmad dearg agus leis an uisce toisc go bhfásann sé taobh le haibhneacha agus taobh le portaigh.

De ghnáth is crann mí-ádhúil é an fearn dar leis an mbéaloideas – go speisialta má ghabhtar thar an gcrann seo ar aistear nó ar thuras duit.  
Creidtear gurb í an fhearnóg “An Chraobh Rua” den traidisiún ársa scéalaíochta sin ar an nglaotar “An Rúraíocht”.  Is in Uladh a d’fhás an traidisiún seo agus b’ Ultaigh iad na saighdiúirí agus na laochra a bhí bainteach leis.  Clann Ruai(dh)rí a tugadh ar an gclann ónar eascair “An Chraobh Rua.”  Gan dabht ar domhan ciallaíonn an focal “Rua(dh)” “dearg” nó “red” i mBéarla.

Baineadh úsáid as adhmad an fhearna chun sciatha a dhéanamh chomh maith le babhlaí agus soithigh eile an tí.  Úsáideadh é, maille leis sin, chun gualach (=charcoal) a dhéanamh.  Baineadh úsáid as na caitíní (catkins) agus as an gcoirt (bark) le haghaidh dathacháin.

An Cúigiú Litir: An Eadhadh

An Cúigiú Litir d’Aibítir na Gaeilge:



An Eadhadh: E :

I mBéarla tugtar an “Aspen” ar an gcrann seo nó an “Populus tremula” sa Laidin.  Ciallaíonn an aidiacht“tremula”rud a bhíonn ag croitheadh.  Mar sin uaireanta cloisimid an leagan Gaeilge seo ar an gcrann, sé sin, An Crann Creathach.

Nuair a bhíonn fiú leoithne bheag ghaoithe ann tosaíonn duilleoga an eadhadh ag croitheadh agus ag siosarnach.  Mar sin deirtear gur comhartha é de theacht an bháis agus do ghiorracht an domhain atá le teacht nó don ósnádúr!  Deirtear chomh maith go bhfuil baint ó thaobh na fuaime dhe le ceol na mara.

Sa bhéaloideas deirtear go bhfuil an crann seo mí-ádhúil toisc é a bheith bainteacht leis an mbás.  Mar sin d’fhás nós traidisiúnta suas I measc an phobail go raibh Crois Chríosta déanta as adhmad an Eadhadh.  Sin an fáth go mbíonn an Eadhadh ag croitheadh – mar tá an méid sin náire air de bharr an drochghnímh seo! I nGluais Chormaic léimid faoin slat draíochta ar a dtugadh “An Fé”a bhí déanta as adhmad an Eadhadh.  Baineadh úsáid as an diabhal rud seo chun corpáin na marbh a mheá nó a thomhas.  Chomh maith leis sin leimid ins na scéalta fiannaíochta go raibh na seanlaochra úd, Oscar, mac Oisín, agus Oisín féin ag croitheadh ar a gcosa cosúil leis an Eadhadh nuair a bhuail an seanaois iad!  Leimid fosta sa scéal iontach san “Uidheadh Clainne Uisnigh”gur thosnaigh Deirdre ag croith cosúil leis an Eadhadh nuair a leag sí a súile don chéad uair ar Naoise Mac Uisnigh!  Is amhlaidh go raibh an mbás nó an chinniúint ins an braistint seo!  Ta an Eadhadh gaolmhar leis an Phoibleog (Poplar) agus tá traidisiún an chaointe bainteach leosan chomh maith.  Tá adhmad an Eadhadh ana-bhog ar fad agus mar sin níor baineadh mórán úsáide as le haghaidh aon rud don teach ná don fheirm!

An Dair - an Ceathrú Litir d'Aibítir na Gaeilge

An Dair (D) nó an ceathrú litir d’Aibítir na Gaeilge



Tugann an dair adhmad maith áisiúil dúinn - adhmad atá an-láidir ar fad. Chomh maith leis sin, fásann a lán dearcán air a sholáthraíonn bia cothaitheach d’ainmhithe éagsúla.  Freisin, is féidir a rá gur crann uasal galánta é a mhaireann na cianta.  Uaidh sin is siombal é den neart, den torrthúlacht, den ríogacht agus den bhuanseasmhacht.  Léitear sa Táin go leagann Cú Chulainn dair mhór ar a scríobhann sé litreacha ogham i mbearna chun arm Mhéadhbhe a shárú.  Maille leis sin, léimid sa scéal iontach Fiannaíochta sin, Tóraíocht Dhiarmada agus Ghráinne  gur stop na leannáin cháiliúla seo ag áit darb ainm Doire Dá Bhaoth.  Nuair a ráinig an bheirt acu an áit san do ghearr Diarmuid seacht ndoirse as adhmad an doire (oakgrove) (Gan dabht ar domhan is ón bhfocal san a tháinig ainm na cathrach clúití “Doire”).  Rinne Diarmuid an gníomh seo chun iad féin a chosaint ar a lucht leanta nó ar a dtóraitheoirí, sé sin Fionn agus an Fhian.  Bhí cumhacht dhraíochta ag na doirse seo déanta as adhmad na daire – ní raibh na Fianna in ann dul tríothu.  Bhí orthu fanúint taobh amuigh go dtí go dtiocfadh an laoch amach dá dheoin féin.  Chomh maith leis sin feicimid láithreach go bhfuil imeartas focal in aigne an scríbhneora – “doire” agus “doirse”!

Is fada atá sé inghlactha gurb é an dair crann mór na ndraoithe.  Is ón scríbhneoir agus ón staraí clúiteach Rómánach Pliny a fhaighimid an t-eolas iontach tábhachtach seo.  Mar a deir sé fein: “The druids…held nothing more sacred than the mistletoe and the tree that bears it, always supposing that tree to be an oak.  But they chose groves formed of oaks for the sake of the tree alone, and they never perform any of their rites except in the presence of a branch of it; so it seems possible that the priests themselves may derive their name from the Greek word for that tree.” (See Irish Trees: Myths, Legends and Folklore, Niall Mac Coitir, Collins Press, 2003, p. 60)  A mhalairt ar fad a chreideann na saineolaithe nua-aimseartha faoi bhunús an fhocail “druid” nó “draoi”.  Deir siad go dtagann an focal seo ón gCeiltis, “dru-vid”, focal a chiallaíonn “an-léannta ar fad.”

Gan dabht tuigimid inniu go raibh leanúnachas idir an phágántacht agus an Chríostaíocht in Éirinn – sé sin do bhaist na Críostaithe nua na sean áiteanna agus na sean rudaí, mar shampla – Bhaist siad Cruach Phádraigh ar an sliabh a bhí tiomnaithe do shean dia na gCeilteach, sé sin Lugh. Mar an gcéanna leis an dair i ndairíre píre, mar shampla “Daire Calgaich” nó “Doire” (Derry) a bhunaigh Naomh Colmcille.  Bhí scoil mhainistreach ag Maigh Daireach (Oak Plain) nó Durrow.  Áit chailiúil eile gan dabht ná Cill Dara nó Kildare a bhunaigh Naomh Bríd.  Glacadh leis go raibh an seanchrann daireach beannaithe aici agus gur mhair sé leis na blianta mar fhoinse míorúiltí!

Ta pictiúr de dhilleoga na daire curtha ag barr an phoist seo agam!

An Coll nó an Tríú Litir den Aibítir

An Tríú Litir den Aibítir

Táim tar éis an cló a athrú don phost seo.  Anocht táim ag baint úsaid as Cló Gaelach (Twomey).  Mar a fheiceann sibh tá “s” (s) agus “r” (r) faoi Leith ag an gcló seo.  Taobh amuigh de sin níl mórán difríochtaí idir an cló seo agus sin de chuid Mhorley.  Feicim go bhfuil fadhb bheag leis an gcló féin, sé sin go bhfágtar spás litreach amháin díreach I ndiaidh “ú” i bhfocal ar bith!

Is é Coll an tríú litir den sean-aibítir.  Ciallaíonn coll “hazel tree” i mBéarla.  Tugtar “Corylus avellana” ar an gcoll i dtéarmaíocht eolaíochta na Laidine.  Arís faightear an coll taobh le haibhneacha nó locha agus mar sin is siombal é de thorthúlacht, d’aigne nó de ghaois, d’ionspioráid an fhile agus den eolas misteach.  Bhí ceangal nach beag ag Fionn Mac Cumhaill leis an gcoll, go háirithe le cnónna an choill.  Fuair Fionn a chuid eolais agus a chuid aigne tar éis dó a mhéar a dhó agus é ag cócaireacht an bhradáin fheasa.  Deirtear go raibh cnónna an choill mar bhia ag an mbradán ceanann céanna.  Fiú amháin deirtear go raibh sciath Fhinn déanta as adhmad an choill.  Na trí rudaí a chuir lucht Dé Danann muinín mhór iontu ná an Chéacht, an Ghrian agus an Coll.  Go deimhin is iad seo a leanas ainmneacha na dtrí ríthe deiridh den Tuatha Dé: Mac Cecht, Mac Gréine agus Mac Cuill.  Mar bhuille scoir ba mhaith liom an bhaint le hOíche Shamhna a lua – toisc go mbíonn cnónna an choill aibí um Shamhain.  I seandlíthe na mBreithiumhan luaitear an coll mar ceann de na “Airig fedo” nó crainn uaisle na coille.

An Dara Litir den Aibítir

Beith nó “Birch”
Beith = B = an dara litir d’ aibítir na Gaeilge.

Tugtar an t-ainm “Betula pendula” ar an “Silver Birch” agus an t-ainm “Betula pubescens” ar an “Downy Birch” sa Laidin – sé sin na hainmneacha  beachta eolaíochta atá orthu araon.  Tá an bheith bainteach le breith agus le páistí óga.  Baintí úsaid as an gcrann seo sna seanlaethanta chun scuaba a dhéanamh toisc  a leithéid de chraobhacha beaga is atá aici.   Bhíodh scuab beithe nach mór i ngach tigh sna seanlaethanta. Is siombal í an bheith mar sin den bhreith agus den athbhreith, den tsíoraíocht, den óige, den ghrá agus den ghlaineacht (= purity).  Sa scéal iontach sin a d’fhoghlaimíomar ar scoil – “Tóraíocht Dhiarmada agus Ghrainne” – léigheamar go ndearna Diarmaid leaba as luachair (rushes) agus as barr chraobhacha na beithe mar leaba grá dó fhéin agus do Ghráinne.

I bhfilíocht na Gaeilge sna sean laethanta tugtaí “finnbhean na coille” nó “the fair woman of the woods” ar an mbeith chéanna.  Chomh maith leis an leamhnán nó an ailm luaitear an bheith mar “aithig fedo” nó gnáthchrainn na coille.

Ag barr an phoist seo tá pictiúr de dhuilleog na beithe iniata agam.

An Ailm nó an Leamhnán

  nó   a     an Ailm



Bheartaigh mé an post seo a scríobh sa bhunchló gaelach Bunchló GC le Vincent Morley.  Is féidir le h-éinne an cló seo a íoslódáil saor in aisce ón suíomh seo ar an idirlíon:

http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/mearchlar/fonts.htm

Mar a fheiceann sibh níor fhoghlaimigh mé fós conas nasc beag galánta gan an méid uafásach sin d’ fhocail a úsáid.  Chomh maith leis sin feicim nach bhfuil aon eochair ann chun an ponc a úsaid in áit an tséimhiú (nó ar cheart dom a scríobh “in áit an tséimhithe” – an mbeadh sé seo i bhfad níos cirte? – níl a fhios agam).  

Mar a dúirt mé i bpost roimhe seo baistear “ailm” nó “elm” (sa Bhéarla) ar an gcéad litir san aibítir Ghaelach.  Crann iontach uasal é an ailm chéanna.  Ghlaoigh seanfhundúirí na Stáit Aontaithe “Bean Uasal na Foraoise” ar an ailm Mheiriceánach.

Tugtar “Leamhnán” ar an “ailm” chomh maith sa Ghaeilge.  Tá an leamhnán nó an ailm bainteach leis an torthúlacht (fertility).  Is é an “Wych Elm” nó an “Ulmus glabra” (Ainm Laidine) an t-aon sórt ailme atá in Éirinn ó dhúchas.  I seandlí na mBreitheamhan ba cheann tábhachtach é des na “Aithig fedo” nó de ghnathchrainn na coille.  Is crann é an leamhnán atá bainteach le cosaint agus le cothú daoine agus ainmhithe maille leis sin – go h-áirithe d’fhaightí iad in aice na dtobar beannaithe.  Baintí úsaid leathain as adhmad an leamhnáin chun báid a dhéanamh nó chun foirgnimh a  thógáil in áiteacha taise.  Deineadh na chéadphíobaí uisce as adhmad na h-ailme ar an gcúis chéanna.


Tá bláthléaraid curtha agam thuas ag barr an phoist seo a léaraionn duilleoga an leamhnáin. Chomh maith leis sin tá litir ornáideach den "a" Gaelach curtha isteach agam - nil a fhios agam ce hé no cé hi an cruthaitheoir nó an dearthóir. Caithfidh me é sin a sheiceáil chun aitheantas a thabhairt dó nó di.

Aibítir na Gaeilge

A, B, c, d. e, f, g, h, l, m, n, o, p, r, s, t, u – An Tuamach = ainm an chló seo.

A = A = Ailm nó elm as Béarla

B = B = Beith nó birch

C = C = Coll = hazel tree;

D = D = Dair nó oak tree ;

E = E = Ea(bh)dhadh = the aspen;

F= F =Fearn = the alder tree

G = G = Gath = ivy

H = H = Uath = whitethorn tree

I = I = Íodha = ivy, also the yew tree.

L = L = Luis = the quicken tree.

M = M = Muin = the vine.

N = N = Nuin = the ash tree

O = O = Oir = the broom tree

P = P = Peith = the dwarf elder

R = R = Ruis = the elder tree

S = S =Sail = the willow tree

T = T = Teithne = the furze bush

U = U = Ur or Oir = the heath

Iontas na bhFocal

Iontas na bhFocal.

Dob é san an rud a chuir iontas agus draíocht ar mo chroí agus mé i mo leaid óg – iontas na bhfocal.  Bhí suim agam riamh i bhfocail, ní amháin an míniú beacht a bhí ag aon fhocal áirithe ach fiú an fhuaim a dhéantar nuair a thugtar guth daonna dó.  Bhí mé riamh faoi dhraíocht na mbriathra.  Bhuel, cad a chuir an méid sin caint fhileata isteach im’ chloigeann, deir tú?  Bhuel inné chuas isteach ins an siopa leabhar is ansa liom i gcathair Bhaile Átha Cliath – sé sin, Hodges Figgis i Sráid Dawson – chaitheas tuairim is dhá uair a chloig taobh istigh dá bhallaí tarraingteacha ag láimhseáil na seod luachmhar seo – leabhar i ndiaidh leabhair a léim isteach i mo lámha!  Caithfidh me a rá go bhfuil raon maith leathan leabhar acu as Gaeilge agus chaitheas leathuair a’ chloig ag na seilfeanna céanna.  Cheannaigh me dhá leabhar bhreatha mhaithe – Foclóir Gaedhilge agus Béarla an Duinnínigh agus leabhar iontach machnamhach leis an bhfile is mó is fearr liom atá ag scríobh leis as Gaeilge na laethanta seo – Cathal Ó Searcaigh.  Seal i Neipeal atá mar theideal ar leabhar an tSearcaigh.

Arís iontas agus draíocht na bhfocal.  Dhera, is Bíobla é Foclóir an Duinnínigh leis an fhírinne a rá – tá sé ag cur thar maol le gaois na bhfocal agus le saíocht an bhéaloideasa.  Tá seoid i ndiadh seoide le fáil taobh istigh dá chlúdaigh bheannaithe.  Rud beag amháin anseo daoibh, a léitheoirí dílse, ná ainmneacha litreacha na h-aibítire féin – ainm chrainn is ea gach litir acu, mar shampla: A = Ailm nó elm as Béarla;B = Beith nó birch; Coll = hazel tree; D = Dair nó oak tree ; E = Ea(bh)dhadh = the aspen; F= Fearn = the alder tree 7rl.  Tabharfaidh me an liosta ina iomláine sa chéad phost eile.

Maidir le Cathal Ó Searcaigh bím de shíor faoi dhaíocht ag a bhinnbhriatharachas agus a dheisbhéalachas sa Ghaeilge.  Ní dóigh liom gur scríobh se dán dona ina shaol.  Tá a chuid scríbhneoirachta macánta, domhain, machnamhach agus spreagúil múscailte.  Críochnóidh me an post seo le cúpla focal ó mo Ghurú Gaelach Gaeilge: Ag caint dó faoin ndreapóireacht a rinne sé, i measc foireann dhreapadóirí, suas an Sliabh Ganesh Himal agus an barr bainte amach acu atá sé sa sliocht seo: “Bhí an spéir ina chaorchrith lonrach os ar gcionn, gach réalta ina aibhleog dhrithleogach sa chraos tine seo, iad chomh cóngarach sin dúinn go dtiocfadh leat, mheasfá, ceann acu a phiocadh as an ghríosach dá mbéadh maide briste agat...”Chuir se mé go dtí an foclóir agus bhí mé lán tsásta focail nua a fhoghliam.  Beannacht leat a Chathail Dheisbhéalaigh na nGael – is tú mo ghurú gan aon agó – gúrú maith agat fein!

Seo thuas agaibh, a léitheoiri, pictiúr a ghlac mé de Sliabh Etna dhá sheachtain ó shin agus mé ar mo laethanta saoire sa tSicil. Ceapaimse go bhfuil sé ar chomhchéim le Ganesh Himal ó thaobh an mhisteachais de.

Dán ar thóir an Mhisnigh

Salann ar Eireaball Spideoige

Uaireanta braithim uaigneach agus gruama
Is titim in umar domhain an éadóchais.
Uaireanta níl aon dul as agam mar tá an laige sin ionam.
Diaidh ar ndiaidh braithim an t-anam ionam ag titim
Síos, síos, síos agus mé caillte scanraithe i dtír anaithnid.
Ar ocáidí mar seo téim amach ag siúl ar thóir faoisimh bhig,
Cé chomh sealadach is a bheadh sé.

Tagann an ghruaim aniar aduaidh orm
Mar namhaid ceilte taobh thiar den chlaí –
Pléasc an luíocháin obann dom’ scanrú,
Dom leanúint mar scáth dorcha i gciúnas na hoíche,
Mar scamall dubh ceangailte dem chroí.
Cá bhfuil fuascailt nó faoiseamh le fáil?
Téigh i muinín an mhachnaimh is tóg go bog é

A deirim liom féin arís is arís – bog, bog, bog.
Glac cúrsaí go réidh, réidh, réidh,
Éist leis an gcorp is leis an anam.
Téigh amach le do chairde agus ól deoch nó dhó.
Téigh go dtí an dochtúir agus lean leis an leigheas.
Ach níor tháinig an ghaois seo ró-shaor.
Is coimlint cheart í an saol scaití.

Gach rud i mullach a chéile is dóigh –
Droim láimhe óna foilsitheoirí,
Diúltú ó dhuine amháin dena moltóirí –
Nár thuig sé i ndáiríre go scríobhaim le fuil mo chroí?
Á rá nach bhfuaireas mo ghuth féin fós –
A leithéid de ráiméis nach bhfuilim sásta glacadh leis
Agus ansin an diúltú mór ó ghrá mo chroí

Áine gheal ghortaithe mo chroí – ró-ghortaithe
Leis an fhírinne a fheiceáil go bhfuil sí i ngéibhinn intinne
Ag teaghlach smachtúil, smachtúil, smachtúil –
Iad go léir gortaithe is ag gortú a chéile gan chiall
Agus ansin slaghdán samhraidh is trom-ualach na h-oibre
Go léir ina luí ar mo ghuaillí ach glacaim guaim, guaim, guaim
In áit na gruaime, gruaime, gruaime

Agus buailim amach ag siúl,
Bím ag comhaireamh mo choiscéimeanna,
Ag éisteacht leis na h-éiníní.
Glacaim cithfholcadh,
Suím mar Ghautama Siddartha le mo chosa crosáilte
Agus súim isteach anáil fhada mhór –
Doirtfidh mé salann m’anama ar eireaball spideoige.

N.B. Scriobh mé an dán seo timpeall dhá bhliain ó shin ach ceapaim anois go mba chóir dom é a chur i gcló ós comhair an phobail anseo. Cé go mbaineann sé le galar na gruaime, tá go leor pointi dóchais ann, mar shampla, an machnamh, an cleachtadh coirp, siúlóid, an nádúr, ag siúl cois farraige 7rl. Mar sin ceapaim gur dán ar mheá cothrom é.

An grianghraf atá curtha agam leis an bpost seo ná ceann a ghlacas le déanai de loscann is mé ar thuras scoile chuig Delphi le mo chuid daltai.

Uasal (agus tuirsiúil leis) céird an Oide!


Tá tuirse an domhain orm is sinn ag teacht chun ceann scríbe – sé sin lá deiridh an téarma, buíochas le Dia Mór na Glóire. Ta ‘chuile mhúinteoir ar an bhfoireann s’againne tuirseach traochta spíonta. Sin mar a bhíonn cúrsaí sa mhúinteoireacht i gcoitinne, go háirithe le blianta beaga anuas. Tá a fhios agam go bhfuilid ann a deir – agus a lán acu gan aon agó - nach ndéanaimid faic na ngrást. Na daoine a deireann sin ceapaim féin go raibh taithí uafásach scolaíochta acu, go raibh múinteoirí nó fiú múinteoir uafásach amháin acu a mhill gach suim a bhí acu sa bhfoghlaim. Is mór an trua é sin. Tuigim a gcás, ach níl sé cothrom nó féaráilte an milleán a chur orainne go léir. Is amhlaidh gurb iad na brúnna a thagann ón sochaí (agus an strus dá mbarr) is cúis don tuirse dosheachanta seo ó mo thaobhsa de agus ó thaobh mo chomhghleacaithe dhe. Caitear gach cúram sa saol i dtreo an chórais oideachais – cláracha nua mar Stay Safe Programmes, SPHE, CSPE, Life Skills, ullmhúchán do shaol na hoibre 7rl. Ach leis an fhírinne a rá tá i bhfad níos mó ná seo ann. Le dá sheachtain anuas tá na cúrsaí praiticiúla go léir faoi lán seoil, mar atá, scrúdaithe béil sa Ghaeilge agus sna teangacha nua-aimseartha agus na scrúdaithe ceoil agus na tionscadail éagsúla i gcuraclaim nua na staire agus na tíreolaíochta. Chomh maith leis sin táimid tar éis na triailscrúdaithe teistiméireachta a bheith againn, tar éis iad a cheartú sinn féin, na torthaí a scríobh isteach sna leabhair túirisce agus tar éis bualadh leis na tuismitheoirí. Ina mhuallach air sin caithimid an chigireacht a chur san áireamh. Ceapaim gur rud tábhachtach agus cabhrúil í an chigireacht chéanna agus tá sé thar am é a bheith ar siúl sa mheánoideachas – bhí sé ann riamh sna bunscoileanna. Caitear trédhearcacht (transparency), freagracht agus cúntasacht (accountability) a bheith ann maidir leis an mhúinteoireacht má ghacaimid leis gur proifisiún tabhachtach é ar chomhchéim le gach proifisiún eile. Mar a dúirt an file tráth, “Uasal céird an oide/Mar rí ar imeall trá/ Chuir ar thoinn na soithigh/ Is sheoil go h-oscailt bhá.” Nach raibh an ceart aige? Beannacht leat a scríbhinn.


An pictiúr atá curtha agam thuas ar bharr na poiste seo ná ceann díomsa a tógadh agus mé ag teagasc i nGaeltacht Árainn Mhór le linn an tsamhraidh dhá bhliain ó shin.

Turas Siar

Seo thíos dán a chum mé ar mo shlí siar go Delphi le lucht na hIdirbhliana.  Chuaigh rithim na traenach go mór i bhfeidhm orm chomh maith le mothú an oilithrigh ar a bhealach siar go contae na Sean-Chruaiche – Cruach Naomh Phádraig.

Turas Traenach

Seo mé ar thraein chuig an Iarthar
Ar thóir línte mínithe nó leathmhínithe,
Fiú neamhmhínithe;
Ar thóir na bhfocal a gheobhá in áít bheag ait
Fiú idir na suíocháin sa charráiste,
Nó trén fhuinneoig óna radharcanna
Ag sleamhnú thart san am atá caite,
Sneachta i gcúinní na ngort geal ag leá,
Rithim na traenach mar mháthair dom’ chiúiniú
Is teas na gréine trén ngloine
Ag coiméad na fuachta uainn
Ag tabhairt dóchais dúinn;
Crainn mhaola gan duilleoga
Agus muid fós ag tnúth leis an Earrach agus an Samhradh
Le laethanta fada suaimhneacha an tsaoil.


An grianghraf atá curtha sa lár agam thuas ná ceann a ghlacas ar an traein ar an aistear siar.

Am

Am

Sleamhnaíonn an t-am isteach ró-thapaidh dúinn uileag gan aon agó.  Níor bhraith mé é ag teacht agus ag imeacht “mar ghadaí san oíche” mar a deir an Bíobla Naofa.  Bhuel, a léitheoirí (má ta sibh ann) seo chugaibh cúpla focal i ndiaidh achair fhada ciúnais.  Táim fós ag obair i mo ghairdín cúil agus fós ag baint faoisimh as – is gnó ciúin machnamhach í an gharraíodóireacht gan dabht ar domhan.  Tugann sé am dom machnamh a dhéanamh ar na rudaí idir bheag agus mhór ata ag déanamh imní nó búirte dom.  Nó fiú tugann sé seans dom gan bheith ag smaoineamh ar chor ar bith.  Tá cuid dena cúraimí garraíodóireachta cosúil le mantra fisiciúil – rudaí a dhéantar arís is arís eile mar shampla – bheith ag bearradh nó ag diogáil sceiche le scian bhearrtha mar a bhí mé na laethanta beaga anuas.  Déanann tú an ghluaiseacht láimhe agus coirp arís agus arís eile agus oibríonn an t-athdhéanamh amhail is dá mbéadh mantra fisiciúil dá rá ar leibhéal misteach.  Seo dán a chumas bliain ó shin nuair a bhí mé ar cuairt chuig Delpi i gContae Mhuigh Eo le daltaí mo scoile.  


Féinghlacadh

Na sléibhte thart timpeall,
Iad breactha le sneachta
Is mise suite sa ghrianán
Faoi dhraíocht a gcumhachta
Is a n-áilleachta tarraingtí –
Táim in áit faoi leith im’ shaol,
Ar tháirseach rún diamhair na beatha,
In áit chiúin sháimh shocair.
Táim i ngleann na feiniúlachta
Amhail is dá mbeinn i dTír Bheannaithe na Sneachtaí,
I dtír iontach mhíoriúltach –
Tibet an dalai Lama –
Áit tharraingteach an fhéinghlacaithe.



An grianghraf áta curtha i lár baill thuas ná ceann a ghlacas dhá sheachtain ó shin ar cuairt chuig Delphi i gContae Mhuigh Eo.

(Tá fadhb bheag le h-uaslódáil an fótaghraif. Bhaineas triail as fé cheathair agus nior oibrigh sé. Tiocfad ar ais ar ball agus tabharfaidh mé faoi uair eile. Go dti sin caithfimid bheith foighneach!)

Faoiseamh an Ghairdín

Bhuel a chairde uilig ó gach cearn den domhan, fáilte rómhaibh go léir chuig mo bhlag!  Bhfuil sibh ag baint suilt agus súip as an saol?  Ta súil agam go bhfuil.  Táim im’ shuí anois ós comhair mo ríomhaire i mo sheomra staidéir – seomra lochta atá ann le dhá fhuinneog mhóra chun solas an lae a ligean isteach.  Táim tar éis a bheith ag garraíodóireacht, caitheamh aimsire atá gar dom’ chroí, amuigh faoin spéir, ag ligean don aer breá follán  mo scámhóga a líonadh.  Nuair a mhothaím faoi bhrú is faoi strus ag an saol mór téim i muinín an ghairdín cheanainn chéanna.  Níl rud is aoibhne ar dhromchla an domhain dar liom ná mothú na cré faoi ingne do mhéarachaí.  Coiméadann sé seo réalaíoch mé mar a deirtear na laethanta seo sa Bhéarla.  Bhuel, seo chugaibh dán a chum mé faoin ngaraíodóireacht timpeall dhá bhliain ó shin.  Mar a fheicfidh tú chum me é i séisiúr an fhómhair.  Bainigí uile sult agus súp as an saol agus fiú as an dá beag seo.  Beannacht leat a scríbhinn.




Faoiseamh an Ghairdín

Anois is an fómhar ar tí teacht
Agus an ghaoth sna crainn
Roimh thitim na nduilleog
Tugaim m’aghaidh ar an ngairdín
Chun an chré a bhraistint faoi m’ingne –
An chré dhonn thais ónar eascair muid
I gceobhráin an am atá caite
Sula raibh aon stair ann.
Tá an ráca is an rámhainn araon agam.
Ní deacair an rámhainn a láimhseáil –
Tá an chré bog agus géilleann sí go h-éasca
Agus osclaíonn sí a gob dos na bleibeanna.
Déanaim réidh iad le sáil mo bhróige.

Anois is an fómhar ar tí teacht
Glacaim chugam an ráca
Agus dírím m’aird agus m’fhuinneamh
Ar an gcaonach stuacach stalcach
A dhíothú nó a chloí
Sula gcuirim an síol.
Mothaím fein siar in aimsir an Bhíobla
Ag súil le síol.
Tá dóchas fós ar dhromchla an domhain mhóir
Má thugtar faoin saol le díograis.
Is deas an chuimilt is an chigilt
Agus na síolta beaga ag titim tríd na méaracha.

Anois is an fómhar ar tí teacht
Agus an ghaoth sna crainn
Roimh thitim na nduilleog
Fágaim slán ag an ngairdín
Agus beannaím na síolta beaga uile
Agus guím ráth ar a bhfás.
Tá deoir i mo shúile
Agus faoiseamh faighte –
Faoiseamh an gháirdín.







An grianghraf a chuireas ag barr an phoist seo ná ceann a thógas le déanai i ndiaidh dom an fál im' gháirdin cúil a ghearradh.

"Téigí i Muinín na Samhlaíochta - Cad Eile?"

Leigheas na Samhlaíochta

Is ait an áit, is iontach an bealach,
Is aisteach an dóigh, is mílóighciúil an tslí
A thiteann cúrsaí amach, a tharlaíonn rudaí
Nár tuigeadh uair amháin, uair dá raibh,
Na blianta ó shin, na míonna ó shin,
Na seachtainí, fiú na laethanta tamall ó shin.
Tagann an tuiscint gan choinne, gan tnúth.
Briseann an ghrian trí na scamaill
Agus scríobhtar dóchas sa bhearna eatarthu.
Titeann an fhearraing throm ar an talamh thirim
Agus dúisítear na síolta, corraítear na fréamhacha,
Tagann borradh ar na gais is an fás tiubh faoi réir
Is mé agus tú, a chuisle, a stór anseo san áit cheart,
Ag an am ceart le h-aghaidh míorúilt na beatha.
Breathnaigh, a stór, ar na spéartha
Agus an chruinne ag at as cuimse go deo na ndeor,
Na réalta agus na grianacha – na billiúin díobh
Agus muidne mar phoncanna beaga i ndochuimseacht an spáis.
Tuigimid go maith go bhfuil an fhírinne
Idir mhilis agus shearbh, idir shearbh agus mhilis
San aistear is sa turas amháin,
San aistear is sa turas amháin,
Ní sa cheann scríbe,
Ní sa cheann scríbe.

Creidimid sa bheatha, i síoraíocht an tsaoil,
Go gcaithfimid fáil réidh leis an am atá caite,
Leis na seanbhotúin, leis an chac a thit amach
Inár mullach, i mullach gach duine daonna,
Go gcaithfimid sinn féin a mhaitheamh.
Creidimid i leigheas na samhlaíochta,
I mbeatha an tsaoil atá i láthair.
Bíodh fear sa ghealach,
Bíodh croí sa chléibh,
Fágtar an prós is an mhata i leataobh
Agus glactar leis an gcaillteanas diadh ar ndiaidh.


Sin agaibh thuas dán a chumas nios mó ná dhá bhliain ó shin. Ceapaim, agus nios treise agus nios tábhachtai fós, go gcaithfimid creidiúint sa tsamhlaiocht mar is tréna meán is féidir dul chun cinn ar agus fail réidh le gach rud a bhriseann an spiorad agus a cheannsaionn an misneach.

An grianghraf a chuireas thuas ar barr ná ceann a ghlacas Mi na Samhna 2005 in Ionad an Bhlascaoid, Dún Chaoin. Sin pictiúr den dorchla san Ionad ag féachaint i dtreo an oileáin chéanna. Seasann an t-iomhá seo don tsamhlaiocht, im' thuairimse!

Machnamh 2

Machnamh 2

Tá nithe ar an saol a chuireann ag smaoineamh sinn.  Tá ceisteanna móra ann a chorraíonn ár n-intinn – idir cheisteanna fealsúnachta intleachtúla (mar atá:  An bhfuil Dia ann?  Cad is brí le saoirse? Cad a chiallaíonn an mhóráltacht? Agus mar sin de.) agus cheisteanna doimhne na beatha féin (mar atá: Cé sinn féin? Cad is brí leis an mbeatha agus leis an mbás? An féidir ceist na fulaingte neamhchiontaí a réiteach nó fiú a thuiscint?).  Ar shlí amháin no eile is féidir linn uilig machnamh nó smaoineamh domhain a dhéanamh ar na ceisteanna seo.  Ach níl an sórt seo imeachta intinne i gceist agam anseo maidir le machnamh.  Séard ata i gceist agam ná i ndáiríre ciúnas aigne, síocháin intinne, pointe shocair sa bheatha nó ancaire daingean.  I mBéarla tugtar “Still Point” nó “Pointe Shocair” air seo.  Má ta suim agat sa mhachnamh feictear mo bhlag Béarla Still Point ag an nasc seo: http://hugesponge.blogspot.com/  Tá post amháin post amháin ann dírithe ar cad is machnamh ann – Dé Céadaoin, an triochadú lá de Mhí na Samhna 2005.  

Má taimid sáite sa saol nua-aimseartha seo – mar atá formhór dúinn i ndáiríre píre - caithimid saol lán de strus is de bhrú.  Caithfimid deighleáil leis seo i slí éigin phraicticiúil mar shampla – am a chaitheamh sa halla gleacaíochta, nó ag snámh, ag imirt peile, ag rásaíocht, ag rith, ag siúl ar na sléibhte nó go simplí bheith ag siúl go dtí láthair ár n-oibre.  Taobh amuigh de sin uile caithfimid aire a thabhairt dár sláinte – dul go rialta chuig an dochtúir agus bia ceart agus fónta a ithe.  Seachas sin uilig is féidir linn machnamh ar dhóigh an Oirthir a dhéanamh.  Díríonn an saghas seo machnaimh ár n-aird ar an anáil; múineann sé don fhoghlaimeoir conas a anáil a tharraing i gceart agus conas an corp féin ina iomláine a chiúiniú.  Cuidíonn se linn an strus agus an brú a ruaigeadh as na matáin agus as na néaróga.  Ina dhiadh dúinn an corp a chiúniú éiríonn linn an aigne féin a chiúiniú – sé sin cuidíonn an machnamh linn na smaointe seachránacha a ruaigeadh as ár gceann.  Bhuel, a léitheoir, níl le déanamh agat anois direach ach suí ar ghnáthchathaoir, le do dhroim caol díreach le droim na cathaoireach, do dhá chois cothromach ar an urlár, do shúile druidte agus do anáil a tharraingt go mall agus pas beag níos doimhne ná mar is gnáthach duit.  Arís breathnaigh ar mo bhlag eile atá luaite thuas nó air leabhar liom, a bhfuil eolas agam faoi ag an nasc seo: http://www.veritas.ie/veritas/asp/section.asp?s=49

Beannacht leat a scríbhinn.  Táim ag cur grianghraif leis an bpost seo – ceann a ghlac mé i gCiarraí le déanaí.  

Ceol Anama

Ní scríobhfaidh mé níos mó

Ní scríobhfaidh mé níos mó faoin ngruaim,
Tá an saol ró-lán d’fhuaim –
Fuaim na cumhachta agus iad siúd a chreideann
Gur déithe iad le fios a ngnótha léir.

Ach cónaím in áit faoi leith faoi scáth m’anama,
Faoi scáth Jung agus a shiceolaíochta –
Creidim i gcumhacht an neamhchomhfheasa
Agus i gcumhacht na míchumhachta.

Ní scríobhfaidh mé níos mó faoin ngruaim,
Táim bréan d’ualach mór a trioblóidí,
Bréan den dubh is den duibheagán
De gach rud a scriosann an spiorad.

Cónaím anois i ndomhan nua an anama,
Nach bhfuil dubh ná geal an t-am go léir
Ach é lán de dhathanna idir eatartha –
Uaireanta an fhearthainn agus uaireanta an ghrian.

Ní scríobhfaidh mé níos mó faoin ngruaim
Ach faoi gach rud a mhúsclaíonn mo chroí
Agus a ardaíonn an míniú is an brí –
Saol lán de nua-eitilt éinín an ghuí.  



Iniata agam leis an bpost seo tá pictiúr diom a tógadh ag cúrsa samhraidh spioradálta de chuid Mount Oliver - cúrsa faoi stiúir an tsaoi is an tsagairt, Tom Hamill - fealsamh, diagai agus múinteoir den scoth é chomh maith - sa bhliain 1996.

Machnamh 1

Ómós do Lionáird Cohen

Taim fós faoi dhraíocht agat, a Lionáird,
Do ghuth mall domhain cumhachtach dom mhealladh
Chuig thír rúnda fad’ ó bhuarthaí an am i láthair.
Is cuireadh dom do ghuth dul ar aistear spioradálta,
Dul ag tóraíocht na gaoise is na saoirse.
Cosúil le mantra ón Oirthear misteach
Na focail dhraíochta ag titim ó do bhéal.
Dúisítear m’anam agus téann sí ag eitilt
I bhfad níos airde ná aon scamall spéire,
I bhfad níos airde ná aon eitleán saolta.
Téim ar aistear inmheánach,
Ar oilithreach príobháideach
Agus titeann an ciúnas is an suaimhneas
Mórthimpeall ar mo chorp –
Agus fágtar socair mé,
Chomh socair le crann
Roimh theacht an fhómhair is an gheimhridh.


Na grianghraif a chuireas istigh ag barr an phiosa seo ná cinn de chrainn a ghlacas i Newbridge House roinnt mhionna ó shin. Mar a deirim i mo dhán thuas, "chomh socair le crann."

Brionglóidí!

Is amhlaidh go mbíonn aisling de shórt éigin ag chuile dhuine ar dhromchla an domhain seo.  Is truamhéalach agus is brónach iad siúd nach bhfuil aon bhrionglóid acu dóibh féin agus dá dtodhchaí.  Níl mórán dóchais ach an oiread ag an dream seo.  Bíonn an saol de ghnáth deacair agus crua orthu – luíonn an saol agus a thrioblóidí go trom ar a nguailgne.  Ní shiúlann said go h-éadrom ar an talamh.

A mhalairt ar fad atá i gceist maidir leo siúd a bhfuil aisling nó brionglóid acu.  Bíonn dóchas acu sa saol.  Bíonn dearcadh dearfach acu go ginearálta.  Ní ligeann siad don diúltacht cur isteach orthu.  Bíonn iontaoibh acu as daoine, agus go h-áirithe astu féin.  Siúlann siad go h-éadrom ar thalamh an domhain.

Caithfidh gach éinne brionglóid a bheith aige nó aici – is cuma sa tsioc cén sórt aislinge í i ndáiríre píre amhail is nach bhfuil sí neamhréalaíoch agus seafóideach nó amaideach.  B’fhéidir go bhfuil aisling ag buachaill óg bheith ina pheileadóir sacair – gan dabht caithfidh sé bheith réalaíoch maidir lena chumais.  Ach ceapaimse féin gurb ar na daoine fásta a thiteann na cúraimí seo – is iad atá freagrach as na brionglóidí seo a chothú agua a choiméad réalaíoch.

Bíodh aisling agat, a léitheoir – is cuma cé chomh h-óg nó chomh sean is atá tú.  Bíódh sí réalaíoch cinnte, ach bíodh sí agat.  Muna sroichtear an ceann scribe nó muna mbuailtear an sprioc is cuma – mar beidh tú ar a laghad níos faide ar an mbóthar chuig an duais sin a bhaint nó a bhuachan.  B’fhéidir nach mbeidh 7 gcinn de A1-acha acu ach b’fhéidir ceann amháin agus sé chinn de B-eanna agus C-eanna.  

Tá buachaill amháin ar scoil s’againne agus is í an aisling atá aige ná bheith ina aisteoir.  B’fhéidir nach mbeidh sé riamh ar an scáileán mór ach b’fhéidir go siúlfaidh sé cláracha an stáitse ina thír féin nó fiú ina bhaile féin.  Tá brionglóid ag scoláire eile bheith ina thraenálaí pearsanta – duine deas aclaí é agus féinsmacht aige.  Creidim go mbainfidh sé an ceann scribe seo amach.

Is trua dó-san nó dí-sean ná fuil aon aisling nó brionglóid acu.  Beidh an saol dian orthu agus gheobhaidh siad leadránach agus fadálach é.          

An grianghraf a chuireas roimh an bpost seo ná ceann a ghlacas dhá bhliain ó shin de bhuachaill san eadarbhliain im' scoilse ag tabhairt aire do bhuachaill óg i naoinaire sa Phort Thoir. Beannacht leat a scribhinn!!